В. Д. ДЗИДЗОЕВ, тарых илмуланы доктору.
МИНГИ ТАУ. Нальчик. № 6 (148) ноябрь-декабрь 2009 ж. б 174-179

Абайланы Солтан-Бек

Шимал Кавказны алчы закий адамларыны жашаулары, дуния къарамлары, жамауат эм да философия кесаматлары алыкъына да иги тинтилип, ачыкъланып, бюгюннгю кюннге дери толу белгили тюйюлдюле. Аллай адамладан бири, мени какъылыма кёре, Х1Х ёмюрню белгили музыканты, малкъар халкъны айтхылы жарыкъландырыучуларындан бири Абайланы Солтан-Бекди.

Абайланы Солтан-Бек Петербург консерваторияда окъугъанды, алай аны бошаялмагъанды – ахча къолайлыгъы жетишмегенден. Солтан-Бек консерваториягъа кире туруп, аны окъуу-макъам фахмусуна «поляклы Паганини», айтхылы скрипач, Санкт-Петербург консерваторияны профессору Генрик Венявский къарагъанды. Артда уа таулу музыкачы аны классында окъугъанды. Ара шахардан къайтып, иги кесек заманны ол Владикавказда (Терк башында) жашагъанды. Бу кезиуде аны жашауунда, ишинде аллай жетишимле, триумфла болгъандыла – музыка чыгъармачылыкъда аллай жетишимле бла не уллу халкъ да ёхтемленирге болур эди.

Солтан-Бекни атасы Абайланы Асланбек таубийлени арасында белгили киши эди. Ол жашчыкълай аманатха берилип, Георгиевск бегеуюллюкде (аскер тургъан элде – крепость) ёсгенди. 1823 жылда орус аскерлени кавказ линияда аскер башчысы бир къауум таулу жашха, ол санда Асланбекке да орус окъуугъа окъургъа эркинлик бергенди. 1824 жылда бир ненча таулу нёгери бла Кавказда тау жарымэскадронну лейб-гвардиясында сауут-саба жюрютюучюге жазылып, аскер къуллугъун этерге Петербургга жибериледи. Ол анда тёрт жыл турады. Бу кезиуде Петербургга Шимал Кавказны халкъларындан иги кесек жаш «дуния кёрюрге» жиберилгенин айтыргъа тийишлиди. Аланы жыйышдырып, биргелерине баргъан да белгили къабартылы жарыкъландырыучу Шора Ногмов бла дюгерли поручик Асланбек Магомедович Туганов болгъандыла. Асланбек Туганов артда Дюгерден биринчи болуп, патчах аскерни генерал-майору болургъа жетишген эди. Ол замандагъы жазыулагъа кёре, Абайланы Асланбек Шора Ногмов бла да, Асланбек Туганов бла да шагъырей эди. Тийишлисича, тёрт жыл къуллукъ этип бошагъандан сора да, Абай улу энчи Кавказ аскерде турады, Урушлагъа къатышханы ючюн 1840 жылда св. Аннаны 4-чю даражалы ордени бла да саугъаланады.

1845 жылда Асланбекке биринчи къатыны Сюйюнчланы Фатиматдан жаш тууады, Солтан-Бек. 1846 жылда уа Асланбек аскер къуллукъну къоюп, туугъан эли Шкантыгъа къайтады.

Алай бла Солтан-Бек сабийлигинде Шкантыда ёсгенди. 1854 жылда ол Нальчикде тау мектепге окъургъа киреди. Анда жаланда тау бийлени сабийлери окъуй эдиле. Окъургъа жюрюгенле да 25 – 30-дан кёп болмагъанды. Ол кёп болмай къуралгъан мектепде дин окъуула бла бирге татар эм араб тил окъутула эди. Бек иги окъугъанла андан ары Ставропольда гимназиягъа ётюп, окъургъа болгъандыла. 1858 жылда тау мектепни бек иги бошагъанланы, аланы арасында Абай улун да ары жибередиле. Ол гимназия Россияда бек иги гимназиягъа санала эди. Аны башында тургъан айтхылы орус педагог Я.М. Неверов окъуу мекямгъа къыралны, Шимал Кавказны да алчы адамларын жыйып, окъутуу ишни бийик даражада салалгъаны себепли гимназияны даражасы иги жюрюй эди. Я.М. Неверовну юсюнден Коста Хетагуров да кёп иги сёз жазып къалдыргъанды. Жарсыугъа, гимназия алай айтхылы эсе да, анда музыка бла кюреширге Солтан-Бекни онгу болмагъанды.

1859 жылда Петербургда орус музыка общество къуралады. Ол общество кесини биринчи борчуна Россияда консерваторияла ачыуну санай эди. 1862 жылда ол обществону кючю бла Петербургда музыка училище ачылады. Газетле аны юсюнден, бал татытханча этип, жазадыла. Абай улу уа ол жыл Ставрополь гимназияны 5-чи классында окъуй эди. Ол окъууун андан ары Петербургда бардырыргъа атасындан эркинлик алады. Сора Къабарты округну начальниги князь В.В.Орбелианиге гимназиядан чыгъарып, къыралны эсебинден Петербур консерваторияда окъургъа жиберирге эркинлик тилеп жазады. Князь В.В. Орбелиани жаш скрипачны къадарына къайгъырады, болушады. Консерваторияны директоруна жазгъан къагъытында ол былай айта эди: «Къабарты округну адамларыны окъуугъа талпыгъанлары кавказлы таулуланы да жарыкъ дуниягъа кёз ача башлагъанларыны шагъатыды. Аны себепли къайтарып айтама, бу жашны, Абайланы Солтан-Бекни, консерваторияда окъуп, ёсерча этерге деп баш уруп тилегеними сиз артха атмазсыз». Дагъыда бий Орбелиани Солтан-Бекни юсюнден: «Бизни крайны ёхтемлиги, айбатлыгъы да» – деп къошады. Князь В.В. Обвелиани жиберген къагъытны Абай улуну къадарында уллу магъанасы болгъанына шеклик жокъду.

1862 жылда таулу жаш орус къыралны ара шахарына келип, консерваториягъа окъургъа киреди. Ол мында Европаны да, Россияны да айтхылы адамлары, закий музыкантлары бла тюбешеди. Аланы арасында Петербургда консерваторияны ачхан А.Г. Рубинштейн, Ф.О. Лешетицкий, А.А.Дрейшок, Н.И. Заремба, эм башхала. Скрипкагъа окъутхан а аты айтылгъан Генрик Венявский. Жаш таулу тюзюнлей ма аны къолунда окъуп башлагъанды. Солтан-Бек бери къабарты округну стипендиаты къадарында келген эди. 1862-1863 жыллада окъуу чырмыкъсыз барады, Нальчикден ахча заманында келеди, ашы-сууу да жетишип, кёлленип окъуп турады. Алай окъууну экинчи, бютюн да ючюнчю жылында округдан тюрлю-тюрлю сылтаула бла ахча келмей, келсе да заманындан кеч къалып башлайды. Абай улу, башха онгу къалмай, Петербургда Кавказ тау полуэскадронну лейб-гвардиясында аскер къуллукъ этген жерлешлерине таянып, аланы болушлукълары бла кечинеди. Къайда иш тапса, анда мадар этерге кюрешип, дерслеге баралмай къалгъан кюнлери аз болмайдыла. Кавказ полуэскадроннга къуллукъгъа кирип да кёреди. Бир кесекге алай бла да окъуйду, хакъын тёлеп. Алай ырысхы мурдору толу жетишмегенде, ишден иш чыгъып, къарыуун (саулугъун да!) экиге юлеширге тюшеди. Законнга кёре, аскер къуллукъгъа кирген башха ишлеге бёлюнюрге эркин тюйюл эди. Алай бла Абай улу консерваториягъа жюрюрге да онг тапмай къалады. Башха жазыулагъа кёре, аскер башчыла «ассыры къаты тилеген таулуну» ыразы этерге, окъууундан бёлмезге кюрешгендиле. Алай, не этгин, окъургъа къыйындан къыйын болуп бара эди. Жашау да жаш адамны жолуна кёп тюрлю чырмаула чыгъарады. Атасы 1868 жылда 22-чи октябрьда ауушады. Аны бла бирге, къабарты округ мехкеме да Петербургда окъугъан таулу жашны окъуу багъасын бермезлигин ачыкъ айтады. Алай бла Солтан-Бекни Петербург консерваторияны окъуп бошаргъа деген умуту ёчюледи. 1869 жылда аскер къуллугъунда ёсюп, прапорщик чын бергенликлерине, ол анга артыкъ уллу къууанч келтирмейди.

1869 жылны ноябрь айында ол Терк башына къайтады. «Терские ведомости» газет жазгъаннга кёре, ол дюгерли бий Иналукъ Гадоевич Тхостовну юйюнде эки кере концерт къурагъанды. Терк башына аллай жаш музыкачы, закий скрипкачы келгени уллу окуягъа айланып, Солтан-Бекни аты айтылып башлайды. Алчы интеллигенция, музыканы сюйгенле аны излейдиле, шахар жыйылыуну кенгеш юйюнде концерт программа жарашдырып, 21-чи декабрьде Абай улу анда скрипка согъарча онгла къурайдыла. Ол концертге музыканы сюйгенледен И.Реннерт, Р.Битиев, А.Жукаев, М.Коченов, Х.Есиев, башхала да къатышадыла. Зал топпа-толу болуп, концерт алай барады. Абай улуну скрипка сокъгъаны уа къууанчлыкъ-ыразылыкъ къарсла бла белгиленеди. Жыйылгъанла аны усталыгъына къаныгъып, сейир этедиле, зауукъ этип тынгылагъанларын айтадыла. Ол шарт бютюнда эсде тутарчады. Нек дегенде, жалан бир жыл алгъа бу шахарда петербург консерваторияны профессору Генрик Венявский кеси сокъгъан эди скрипка. Энди окъуучу бла устазны тенглешдирирге боллукъ эдиле. «Терские ведомости» газетни бетлеринде эки скрипкачыны юсюнден къызыу даулаш башланады. Ол даулаш кёбюсюнде Абайланы Солтан-Бекни «закийлигине», аны «туугъанындан окъуна орус музыка фахмусу» болгъаны айтыла эди. «Таулу жаш Солтан-Бек Абаев Петербург консерваторияда Венявскийни башчылыгъы бла аламат терен билим алгъанды, усталыкъгъа жетишгенди» – деп жаза эди газет. Скрипка хунерни устасы Генрик Венявскийни айтханлары да къайтарылып-къайтарылып басмалана эдиле. «Фахмулу артистди, – дей эди ол а Солтан-Бекге, – кесини усталыгъын ёсдюралса, ол музыка санатны бийиклигине чыгъаргъа боллукъду». Концертни юсюнден рецензияны автору таулу скрипачны жетишимлерин, анга тынгылаучуланы къарамларын да жыйышдыра, былай черте эди: «Абай улу хар чыкъгъаны сайын тынгылаучула анга гюрюлдеген къарсла бла тюбей эдиле, бир бир пьесаларын а, бютюн да «Венецианский карнавалны» къайтарып-къайтарып сокъдура эдиле. Аны, «Венециан карнавалны» Абай улуча бир скрипкачы да сокъмагъанды. Скрипка хырны (смычка) алай эркин жюрютюр ючюн, макъамны эстутмаз саркъыуларын (переходы) Абай улуча, алай сылтаусуз, бузукъсуз бардырыр ючюн жаланда артист болуп тууаргъа керекди, окъуу, юйрениу бла аллай кертиликге жетиширге болмаз». Не сёз, сахнагъа биринчи чыкъгъанлай окъуна алай махталыр ючюн бек закий согъаргъа керек эди, Х1Х ёмюрде атлары айтылгъан скрипкачыладан кем болмай. Анга къошуп айтыргъа тийишлиси – рецензияда Абай улу сокъгъан Николо Паганинини «Венеция карнавалы» согъаргъа бек къыйын чыгъармаларындан бири болгъаныды.

1869 жылны ахырында Владикавказда прогимназияны бла пансионоу дирекциясы музыкагъа юйретген мектеп къурап, Абайланы Солтан-Бекни ары устаз ишге алады. Таулу скрипачны шахарны халкъына алай терк айтылгъан закийлиги болмаса, Терк башында аллай мектеп не хазна къуралыр эди. Тау пансионда 180 сохта бар эди. Аладан 90-ны дюгерли, къабартылы, чеченли, ингушлу, гюржюлю, эрменли эм да башха миллетлени келечилери болгъандыла. Кёп ёмюрледен бери да окъуугъа, жарыкълыкъгъа термилип келген Кавказлы таулула Терк башында музыка мектеп ачылгъанына бек къууаннгандыла. «Терские ведомости» газет таулула ары бек сюйюп, талашып жюрюгенлерин айтып жазады. Мектеп къуралгъан биринчи айда окъуна музыкадан дерслеге 38 таулу жюрюгенди. Газет дагъыда анда Абай улу пансионну окъуучуларындан къурагъан оркестр 5 айны ичинде энчи пьесала согъуп башлагъанын айтады. Терк башында эм да Ставропольда гимназия оркестрлеге таулула къошула башлагъанлары бек алгъа Абай улуну хайырындан болгъаны хакъды. Таулу скрипачны фахмусу, аны халкъгъа айтылгъаны Шимал Кавказда кёп таулуну музыка чыгъармачылыкъгъа кёллендиргенди.

Терк башында Абайланы Солтан-Бек Шимал Кавказ халкъланы кёп интеллигент адамлары бла шагъырей болгъанды. Бегирек да аны Шанаев Ибрагим, Тхостов Иналукъ, Коченов Михаил эм да Битиев Ражден бла шуёхлугъун айтыргъа тийишлиди. Шанаев Ибрагим бла ол Ставрополь гимназияда окъугъан заманындан окъуна шагъырей эди. Аны къатыны Фуза Омаровна Шакманова уа Солтан-Бекни эгечи бола эди. Андан сора да Фуза Омаровна Солтан-Бекни кичи эгечи Ханифаны сюйген тенги эди – ала экиси да Тифлисде св. Нинаны окъуу мехкемесинде он жыл окъугъандыла. Анга къошарыгъым, Ибрагимни Фузагъа юйлениую Солтан-Бек къатьышмай болмагъанды. Бу юйлениу, белгилене келгенича, 1877-1878 жыллада болгъан эсе, ол заманда уа Шанаевланы, Абайланы эм да азербайджанлы жарыкъландырыучула Меликовланы арасында юйюр эм да шуёх байламлыкъ къаты жюрюгенди. Ханифаны Гасан-Бек Меликовха эрге чыкъгъаны да бу байламлыкъны хайырындан болгъанына даулаш жокъду. Ханифа-ханум Малкъардан Терк башына терк-терк келиучю эди – тенг къызы Фуза да, къарындашы Солтан-Бек да аны келирин дайым тансыкъ болуп сакълагъандыла. Тукъумла арасында жашау агъымны алайлыгъы Къабарты-Малкъарны музейлеринде, архивлеринде да асыралгъан документледе, ол заманда бирге алдырылгъан суратлада толусунлай айтылады.

«Терские ведомости» газетде басмаланнган статьялада Солтан-Бек уллу жюрек халаллыгъы, жандауурлугъу болгъан адам эди деп чертиледи. Къолундан келип, ол бир адамны да жумушун этмей къоймагъанды. Аны бла да къалмай, жардам излеген адамлагъа болушур ючюн концертле къурагъанды, ол иш «Абай улуну жюрек излеми» эди деп кёп рецензиялада къайтарылады. Терк башында Лорис-Меликов ачхан иш усталыкъ алдырыучу училищаны сохталарына иги да болуша туруучусу белгилиди. Ол училищеде Солтан-Бекни кичи къарындашы Абайланы Къайтукъ да окъугъанды. Андан сора да Абай улу Ольгинде тиширыу гимназияны ёксюз сабийлерине, орус аскерни жаралы солдатларына къарагъанды. Аллай ишлери ючюн «Терские ведомости» газет 1878 жыл анга жамауатны ыразылыкъ сёзюн окъуна басмалагъанды.

Абайланы Солтан-Бекни Терк башында жашауун, аны болушлукъ керекли адамлагъа чомартлыгъына, къайгъырыууна къарап, ол кеси ырысхы къолайы жетишген адам болур эди деген оюм да тууады. Кертисинде уа, иш алай тюйюл эди. Мектепде иши ючюн ол айгъа 8 сом ала эди. Дыккы хакъын да аямай, адамлагъа таянчакъ болургъа кюрешгени – Солтан-Бекни музыка закийликден тышында да, уллу адамлыгъы, хатерлиги болгъанын кёргюзтеди.

Терк башыны музыканы сюйген жамауаты Абай улуну къайда концертине да жыйылып бара эди, аны юсюнден «виртуоз», «тенглешдирип болмазлыкъ фахму», «Терк башы жамауатны ийнагъы», «Паганинини чынтты сохтасы», «сейирсиндире баргъан скрипач» дегенча, махтау къууумланы азайтмай эди.

Ол замандагъы басманы бетлерин жангыдан окъуй келгенде, Абайланы Солтан-Бекни фахмусуну къызгъан заманы 1878 – 1880 жыллагъа тюшеди. Бу жыллада ол Терк башыны сахналарында жырлау эм согъуу жаны бла битеу Россейге белгили музыкачыла бла бирге чыгъады, бирге согъады. Терк башы битеу да Шимал Кавказны музыка арасы болгъанын, бери Петербургдан, Москвадан да белгили музыкачыла терк-терк келиучюлерин эсге алсакъ, Абай улуну аланы арасында кёрюннгени, айтылгъаны бошдан болмагъанын ангылагъан къыйын тюйюлдю. «Терские ведомости» газет бир бир статьяларында аны Император театрны артистлери бла тенглешдирип, ол музыка согъууунда аладан артха къалмагъанын, ол угъай эсенг, Санкт-Петербургну, Москваны виртуозлары бла эриширге боллугъун окъуна черте эди.

Жарсыугъа, бир бир авторла, Абай улуну фахмусуна баш ура, аны усталыгъына сейирсине, ол къабартылыды деп да ычхындыра эдиле. Ол замандагъы авторла таулу халкъланы бир бирден хазна айырмаучу эселе да, ауузгъа тынч келгени себепли, сагъыш эте турмай, кимге да «къабартылы» не да «черкес» деп къоюучу эселе да, Абай улу кибик миллет закийни юсюнде жангылыч болмазгъа керек эди.

1880 жылда Абай улуну саулугъу осалгъа кетеди. Ол, баям, ырысхы жетишимсизлиги себепли кёп жерледе ишлерге тюшгени, кесин аяусуз этгени бла байламлы эди. «Терк башыны жамауатыны ийнагъыны» саулугъу аны таныгъанланы, сюйгенлени арасында айтылып, къайсы да анга къарар керекли къоймагъан эсе да, ол 21-чи январьда 1888 жылда жюрек ауруудан ёледи. Аны ёлгенини юсюнден иги да кечирек басмаланнган некрологда былай жазыла эди: «Биз алыкъа Владикавказны реальный училищесини окъутуучусу, закий скрипачы Абайланы Солтан-Бекни юсюнден тийишли сёзню айтмай турабыз. Ол кёп жыллагъа созулгъан къыйын ауруудан сора кесини туугъан элинде (Шкантыда, Огъары Малкъар) дуниядан кетгенди. Жарсыугъа, аны бизге киши билдирмегенди, биз да ол айтхылы адам дуниядан кетгенин окъуучуларыбызгъа билдирмей тургъанбыз. Алай а Абай улу музыкагъа туугъан бир закий эди, аны алай таза, ариу сокъгъаны кёплени эслеринден кетерик тюйюлдю. Ол бизни жерибизни ёхтемлиги эди. Ким тынгыласа да анга, аны барлыгъына ким къууанса да, жюрегинде ёхтемлик туумай къалмай эди. Аны таныгъанладан, жерлешлеринден тилейбиз: не биле эселе да, неси къалгъан эсе да музыка бла байламлы болуп, бизге билдиригиз. Аллай адамны жашауу, чыгъармачылыгъы халкълагъа белгили болургъа кереги хакъды».

Кертиси да, аллай адамны аты ёмюрлеге да къалыргъа керекди. Терк башы шахарда ол жашагъан Московский орамгъа (бусагъатда Киров орам, 13) аны атын атаргъа нек жарамайды? Ол болмаса да, башхалары – Газовая, Восточная, Весенняя, Зеленая дегенча, болмачы атла жюрютген орамланы… Нальчикде да алай. Мени акъылыма кёре, тау элден чыгъып, Санкт-Петербургда окъуп, Терк башы жамауатыны ийнагъы болургъа жетишген закий музыкачы Абайланы Солтан-Бекни аты Къабарты-Малкъар бла Осетияны да къарындаш бирликлерин тутхан ниет кёпюрю болгъанлай къаллыкъды.