НАРТЛА! МАЛКЪАР - КЪАРАЧАЙ НАРТ ЭПОС
НАРТЫ! ГЕРОИЧЕСКИЙ ЭПОС БАЛКАРЦЕВ И КАРАЧАЕВЦЕВ

ТЕКСТЫ

VII. ЧЮЕРДИ

Эртде заманлада нартла-гуртла джашагъан бир элге къыйынлыкъ джетгенди да, ала кёчюб кетгендиле. Элде бир къарны болгъан къатынны заманы джетиб къачалмагъаны себебли, бир уллу уру къазыб, ашарын-ичерин да салыб, аны ары букъдургъандыла да кетгендиле. Кете туруб къатыннга сауут-саба да къой- гъандыла: «Улан тууса, берирсе!» — деб. Ала кёчюб кетгенден сора бир талайдан къатын улан табханды, атына да Чюерди атагъанды.

Абадан болгъанлай, анасы анга эл къойгъан сауут-сабаны бергенди. Чюерди аламат уучу болгъанды. Ол уугъа барыб, кийиклени ёлтюрюб, анасы, кеси да алай бла джашаб тургъандыла.

Бир кюн, Чюерди уудан къайтыб келе, бир уллу чегетни ичинде бир къаланы кёреди. Къаланы ичине кириб, тинтиб къарайды. Кёлюне былай келеди: «Анамы да алыб, бери кёчюб келсем, бьшайдан джууукъ боллукъ кёре эдим уугъа джюрюрге...»

Ол алай сагъыш эте тургъанлай бир эмеген джетиб джашны буугъанды. Экиси да кёб джагъалашхандыла. Чюерди эмегенни хорлаб, бир уллу терен уругъа атыб, башына да бир уллу ташны къаблаб кетгенди. Талай кюнден анасын да алыб, кёчюб келиб, ол къалагъа тюшгенди. Сора Чюерди уугъа айлана кетеди. Анасы юйде джашны кереклисине къараб турады. Алай эте джашаб турадыла.

Бир кюн къатын бир мурулдагъан таууш эшитгенди. Джууукъ барыб, ол таууш келген джанына иги къарагъанында, башына да бир уллу таш къабланыб, уру, уруну ичинде да эмеген. Эмеген, аны эслеб:

— Хы, мени ары чыгъар, атанг болурма! — деб тилегенди къатындан.

— Атама къор бол!

— Ананг болурма!

— Анама къор бол!

— Къарнашынг болурма!

— Къарнашыма къор бол!

— Юй тамаданг болурма!

Къатын тынгылаб туруб:

— Да мен сени къалай чыгъарайым? — дейди.

— Къара кюбюрде аркъан барды, аны алыб кел да, ташны къыйырын чучху да, аркъанны меннге джибер.

Къатын ол айтханча этеди. Эмеген, ташны да башы бла уруб, тышына чыгъады. Алай бла кёб заманны бирге джашаб турадыла. Чюерди уудан келир заманда анасы эмегенни джашырады, ол кетсе уа эмеген юйге бош болады.

Бир талай заман кетгенден сора Чюерди сезгенди, алай а джукъ сагъынмагъ- анды. Арадан джылгъа джууукъ кетерге къатын сабий табады да, атына да Аллахберди атайды.

Чюерди бек къыйналыб, анасын да къоюб кетерге тебрейди, алай а кёлю бармайды. «Къой, не этейим, не ант этсенг да, анады, сютюн бергенди»,— деген акъыл бла тёзерге кюрешиб, джашаб турады.

Бир кюн эмеген къатыннга:

— Сен джашынгы ёлтюрмесенг, мен сени бла джашарыкъ тюйюлме! — дейди.

— Да къалай ёлтюрлюкме?

— Ашха от сал да ашат, аны бла ёлюр.

Ол кезиуде джашчыкъ абадан болгъанды. Аланы сёзлерин эшитиб тургъанды да джашыртын Чюердиге айтханды.

Къатын джарашдырыб хычынла этгенди, ичине ёлюр от салыб Чюердини аллына салгъанды.

— Аша, ач болурса, айланыб, арыб келгенсе,— дегенди.

— Огъай, анам, ач тюйюлме, эгерлерим ачдыла! — деб, эки эгерине атханында, ала хычынланы ийисгеб ашамай къойгъандыла.

— Анам, итле ашамагъанны адам къалай ашарыкъды?

Ала мурат этгенча болмагъанында:

— Энди уа не этебиз? — дегенди къатын эмегеннге.

— Тар кийимле эт да кийдир, эки сахтиян чарыкъ да эт. Ол барында кийгенден сора мен джетиб бууарма. Ол заманда юйню тюбюне тарыны тёгерсе,— дегенди эмеген.

Къатын барын да этиб джашха кийдиргенлей эмеген, джетиб, джашны бу

угъанды. Ол алай буугъанлай къатын тарыны юй тюбюне тёгюб джиберди.

Чюердини аякълары тайыб, доп деб, олсагъатдан эмегенни тюбюне тюшеди.

— Къара кюбюрде бычакъны бери чабдыр,— дейди эмеген къатыннга.

Къатын бычакъны алыб келгенлей, мен урама деб, Аллахберди бычакъны анасыны къолундан алады, сора эмегенни бойнуна у руб башын учурады. Чюерди ёрге туруб, бычакъны джашчыкъны къолундан алыб анасыны бойнуна керил- генлей — джашчыкъ анасыны аллына турады. Чюерди анасын уралмай туракълайды. Сора Уллу къарнаш гитче къарнашха къоргъашын окъ бериб былай айтады:

— Мен ёлсем ма бу окъдан къан чыгъар. Сют чыгъыб турса — анам бла тур, къан чыкъса — мени излей кел... Мен бу ананы кёзюне къараб мындан ары туралмайма.

Алай айтыб, Чюерди кетеди. Кёб джолланы тауусуб, бир мийик сыртны юсюнде тохтаб, тёрт джанына, сымарлаб, къарайды. Узакъдан, аз-буз эшитиле, бир тунакы таууш келеди. Иги тынгылаб ол таууш келген джанына барады. Барса — сыртны тюбюнде бир уллу дорбун, аны ичинде бир къыз бир ёлюкню аллына алыб джылай тура.

— Не джылайса, не болгъанды? — дегенди Чюерди.

— Джети къарнашым бар эди, эмегенле бла уруш этедиле, бирин ма кёресе не этгенлерин! — дейди къыз.

—Къалайда къазауат этедиле ала?

Къыз юретди да, Чюерди алагъа тебрейди.

— Къой, сеннге да бир хата этмесинле,— дейди къыз, алай а джаш тохтамайды.

Кетиб барады ол, узакъда эки къауум адам кёреди. Бир къаууму кёбюрек, бир къаууму азыракъ. Чюерди ол аз къауумгъа барыб къошулады. Саламлашыб, олтурады. Заман джетгенлей туруб бары да джолгъа тебрейдиле. Ол кюн ала эмегенлени иги кесегин агъызадыла. Джаш уста болады урушха. Экинчи кюн алайын эмегенледен тазалаб, къайтыб ол къызгъа келедиле. Джаш алайда кёб мычымай, кетерге ыразы болады.

Джашла:

— Сен бизни эгечибизни ал! — деб, къадаладыла.

Чюерди анга огъай демейди. Алайда юйленеди. Бир джолда аны юй бийчеси кеси аллына терен ахсынады.

— Нек ахсынаса, не болгъанды? — деб сорады Чюерди.

Юй бийчеси аллында айтыргъа унамаса да, ол айтдыргъынчы къоймайды.

— Да ахсыныб а нек ахсынмайма: бу эмегенлени энди бир джерде бирлери къалгъанды, ол къораса сора биз тынч бола эдик...

— Къайдады, биле эсенг, джашырма да айт.

Билгенича юй бийчеси айтыргъа кюрешди. Сора эртденбла джаш, атына да миниб, таукел атланыб тебрейди. Узакъ джолланы тауусуб бир ёзенни аягъынданШ айланады. Ол ёзенни башында бир къала кёреди. Бир ажымсыз, ол эмегенни къаласы болур деб, тартыб, ол къалагъа барады. Къалагъа тюгел да джетгинчи бир эмеген чартлаб аллына чыгъыб:

— Атышыуму, тутушууму? — деб къычырады.

— Атышхан къатынла да этедиле, тутушуу — дейди Чюерди, сора экиси да бирбирлерине чабышадыла. Эм алгъа эмеген уруб Чюердини ышым бау къысхан джерине дери джерге киргизеди. Чюерди урады да аны инчикден ёргерегине дери джерге киргизеди.

Эмеген экинчи урады да — тобукъгъа дери киргизеди, Чюерди урады да — ышым бауну белгисине дери киргизеди. Алай бла эмеген джашны богъурдакъгъа дери ташайтады. Сора эмеген аны башын кесе тебирегенлей, бир джанларындан эмегенни къызы джетиб:

— Муну кесерик эсенг, мени кес,— деб, атасыны къолундан бычакъны алады.

Аллахберди окъну сыгъады да, сют къатыш къан чыгъады. Бир ажымсыз, къарнашым къыйынлыкъгъа тюшгенди деб, анасына да айтыб, излей кетеди. Кёб джолланы тауусуб бир сыртлыкъгъа чыгъады. Ол сыртлыкъны тюбюнде бир сёлешген тауушлагъа къулакъ салады. Тюшюб барса, бир ариу тиширыу дорбунда бир джылай, бир тохтай тура.

— Нек мыдахса, нек джылайса? — деб Аллахберди къайгъылы болуб сорады.

Къыз, эмегенле бла къарнашларыны къазауат этген хапарларын айта келиб:

— Бир джигит джаш келиб, мени къарнашларыма къошулуб эмегенлени артларын этген эди, алай а бири къалгъан эди да, анга кетген эди. Энди къайтмай, кёб къалыб кетди. Мени къарнашларым анга берген эдиле мени! — деб, хапарын толу айтады.

— Хы, сен келин болуб чыгъа айланаса, ол мени къарнашым болса керекди,— дейди джаш.

Сора, алайда кёб мычымай, Чюерди кетген джанына тебрейди. Къыз айтханча къарнашы кетген ёзеннге айланады. Эмегенни юьаласын эслеб, сау, шау эсе да, къарнашым мында болур деб ашыгъады. Алайына эмеген джетиб аны бууады. Тебрейле сора экиси да бири бирлерин джерге уруб. Эмеген кёлтюрюб алыб джерге урады да, аны тобукъ тюбюне дери джерге киргизеди, Аллахберди эмегенни тобукъ башына дери джерге киргизеди. Алай эте келиб, уруб эмегенни джерге ташайтады.

— Къарнашымы не этгенсе? Айтмасанг, башынгы алама! — деб юсюне ёрге сюеледи.

— Башымы алма! — деб, эмеген къарнашыны тургъан джерин айтды.

Эрлай Аллахберди барыб къарнашын тартыб алады, къайтыб келиб эмегенни да башын тюшюреди. Эки къарнаш да къууанч тыбырлы болуб, кетиб тебрегенлей, эмегенни къызы ызларындан къараб:

— Мени былайда къоюб нек барасыз? — дейди.

Чюерди, ызына айланыб:

— Сен этген ашхылыгъынгы мен ёмюрде да унутмам, алай а сен эмегенни къызыса, мен сени адамлагъа алыб къалай барайым? — дейди.

— Огъай, мен эмегенни къызы тюлме, ол мени сабий заманымда урлаб, ма бу къалагъа келтирген эди, бюгюн мени оналты джылым толады, ол бюгюн мени алыргъа деб тура эди. Энди мен баш эркинлик табдым, эмеген ёлдю, бу къала да энди сизникиди,— дейди.

Аллахберди ызына къайтыб ол къызны алады, Чюерди да барыб юй бийчесин алыб келеди.