1
Барыбыз да билебиз
Жашау къыйынын, тарын.
Жаралы жугъутурну
Айтайым мен хапарын.

Ол хапар эсге тюшсе,
Мен къуру да кюеме.
Аны сиз барыгъыз да
Эштсегиз бек сюеме.

Зарфха уруп чыгъарыргъа
Зарфыбыз жокъду бизни,
Къарангылыкъ ачдырмай
Турад кёзлерибизни.

Китап окъуй билген – аз,
Жахил жарлы халкъыбыз,
Жашайбыз, тогъубуздан
Кёп болгъанлай ачыбыз.

Бюгюн тауда къар жауад,
Арбазланы толтуруп.
Хапарымы айтайым,
От жагъада олтуруп.

Сыйырадыла жерни,
Сыйыралла гыржынны,
Къолдан келмей сыйрыргъа
Хапарны бла жырны.

Залимледе аллай кюч
Жокъду. Шукур Аллахха!
Биз жюрек сёзюбюзню
Бермебиз малгъунлагъа.

Жаралы жугъутурну
Окъ жарасы жаннганча,
Жанады жюрек жарам –
Къама кирип къалгъанча.

Айтайым хапарымы,
Сизге, манга да асыуд.
Адамлагъа айтмасанг,
Кюйдюрюп къояд жарсыу.

Ой, жаралы жугъутур!
Мен да санга ушайма.
Жюрегими къан жууа,
Хапарымы башлайма.

2
Ариу, айбаш жугъутур
Отлай эди ыранлада,
Кече энип, иче эди
Тауда къара сууладан.

Ыранда кийик сюрюу,
Солуй, жатып тургъанда,
Къарауулу жугъутур
Бола эди къаялада.

Ол кёп къутхаргъан эди
Сюрюуюн уучуладан,
Кеси да кёп къутула
Келген эди ажалдан.

Бир жол, танг жарыгъанлай,
Кийик сюрюу, суу ичип,
Ыранлы гелеу бетни
Бара эди ёрге кетип.

Алайлай бирси бетден
Ачы ушкок атылды,
Сюрюу къачды, жугъутур
Жаралы болуп къалды.

Ол, ёрге баралмайын,
Мыллыгын эншге атды,
Терен сызгъа ичине
Кетип, термиле жатды.

Уучу – жугъутур къайры
Думп болгъанын билмеди,
Ол не кёп излесе да, –
Къайдагъысын кёрмеди.

Кёп айланып, зат тапмай,
Къара ачыуу келди.
Башха кийик мараргъа
Бир башха жары кетди.

Жауурунун окъ тешген
Жугъутур ол сызгъада
Сау кюн, сау кече турду,
Къутулуп мараучудан.

Тауда гелеу кырдыкга
Къатханед таза къаны,
Ачый эди, кюе эди
Ауур жарасы аны.

Ол эрча кётюре эди
Жарасыны ачыуун,
Жигитча кюреше эди
Къутхарыргъа жашауун.

Жарасы ачып, аны
Къоймаса да атларгъа, –
Юзмей эди умутун
Ол сюрюуюн табаргъа.

Жюреги тартдыра эди
Къаяланы башына,
Кёзюн алмай къарай эди
Сюрюу кетген жанына.

3
Биз элли жарлы уучу
Хашим, танг жарыгъанлай,
Чыкъгъан эди таулагъа,
Кийик, жугъутур марай.

Ол, таулада айлана,
Кийиклени ёлтюре,
Жашай эди, алай бла
Юйюрюн кечиндире.

Хашим, тик жолну чыгъып
Баргъанлай, бирси бетде
Ол акъсакъ жугъутурну
Кёрдю да, сейир этди.

Ол жаралы жугъутур
Ёрге къачып бара эди,
Эркинликге къаст этип,
Жарасын унута эди.

Хашим кёрдю: бир бёрю,
Жугъутурну ызындан
Къуууп, жете баргъанын, –
Тояйым деп къанындан.

Хашим, ушкогун сермеп,
Къол юсюнден терк атды.
Бёрю, ёрге секирип,
Сора – сойланып къалды.

Жугъутур, энтда ушкок
Анга атылгъан сунуп,
Суху да бир къарады,
Башын артха терк буруп.

Алай ол жол анга угъай, –
Ушкок жаууна атылды!
Жугъутур таугъа кетди,
Бёрю жоюлуп къалды!

Жаралы жаныуарны
Къуугъан зулмучу бёрю,
Тюзлюк огъу ызындан
Жетип, алайда ёлдю.

Аллай къара кюн келип
Къутулгъан жугъутургъа
Хашим тиймеди,– эркин
Кетерге къойду таугъа.

Аны ызындан къарап,
Хашим тёшде олтурду,
Ол къаяла артына
Аугъунчу, къарап турду.

Жаралы жугъутурну
Жаралары сау болуп,
Таулада энтда жашар,
Жаны къууанчдан толуп.

Тауланы, эркинликни
Чексиз сюйген жугъутур,
Ызынгдан окъ жетмесин,
Жауларынг жоялмай тур!

4
Жаралы жугъутурну
Къутхаргъанындан сора,
Хашим, жаныуар атмай,
Юйюне къайтып барад.

Кийик эт келеди деп,
Сабийлери чапдыла...
Алай ала ол кече
Кийик этсиз къалдыла.

Хашим юйдегисине
Жугъутурну хапарын,
Тизип болгъан халында,
Айтып берди хар барын.

Къатыны: «Тюз этгенсе,
Жаным къор болсун санга! –
Деди.– Жаным ауруду
Ол жарлы жаныуаргъа.

Биз да ачдан ёлмебиз,
Худур этип ичсек да.
Не этейик! Чыдарбыз, –
Не къыйынлыкъ кёрсек да!»

5
Ахшам къарангысы да
Элге шош кирип келди.
Жамболат бий Хашимге
Жумушчусун жиберди.

Бийни сер жумушчусу
Ахшамда салып келди.
– Бийим сени чакъырад,
Хайда, жюр, Хашим! – деди.

Хашим, эски чепкенин
Женгил къаплап юсюне,
Жумушчуну ызындан
Барды бийни юйюне.

Хашим, эшикден кирип:
– Юйге игилик! – деди.
Жамболат бийни бети
Кюйсюз болгъанын кёрдю.

– Бюгюн уугъа бардынгмы? –
Деп сорду бий уучугъа.
Хашим ууда хапарын
Терк окъун айтды анга.

– Ай, сен аман! – деди бий, –
Эр тюйюлсе – къатынса!
Жюрегинг, къоргъашинча,
Эрий тургъан аманса.

Мен бийинг болгъанымы
Унутханмы этгенсе?
Арт кезиуде сен манга
Кийик нек келтирмейсе?

– Бийим, кесинг билесе,
Беш-алты сабийим бард.
Кючюм жетмейди: юйюрюм
Ачдан къыйналып турад.

– Ит кючюклеринги ач
Болгъаны манга неди!..
Хашим, жюреги жана:
– Биз да адамбыз! – дейди.

– Ауузунгу къыс! – деди бий,
Секирип ёрге турду,
Мужура бла, сермеп,
Жарлы Хашимни урду.

Хашим эшик артына
Жыгъылды. Алай, кючден
Къобуп, мыллыгын атды
Зорчу бийни юсюне.

Ол бийни буууп окъун
Къоярыкъ эди, алай
Шапалары чапдыла, –
Ач бёрюле чапханлай.

Жарлы уучуну, тюйюп,
Атхан элле эшикге.
Ала анга этгенни –
Адам этмейди итге.

Бий мужурасы тийип,
Сындыргъанед билегин.
Залимликни ёртени
Кюйдюргенед жюрегин.

6
Хашим! Ач бёрю къуугъан
Жаралы жугъутургъа
Кесинг тенг болуп къалдынг, –
Киши болушмад санга.

Санга чапхан бёрюню
Киши атып урмады.
Ол бёрюню къанындан
Къара жер къызармады.

Чолакъ болуп къайтдынг сен
Жарлы, къурум юйюнге,
Сау болмаз жара тюшдю
Огъурлу жюрегинге.

Тауда ол сен къутхаргъан
Жугъутургъа ушайса,
Аныча, жараларынг
Къыйнай, алай жашайса.

Залимликни тыягъы
Бизге аман тиеди.
Не этсин жарлы Кязим –
Жаны отда кюеди.

Хашим! Аман ачыдынг –
Бизге палах азмыды?!
Кёзлерим жашдан тола,
Этеме бу назмуну.

Сени жарсыуунг – мени
Жарсыуумд, жарлы уучу.
Инш-Аллах, ийнанабыз –
Келир бир дерт алыучу!

Жарлы Хашим, кесинг да
Жаралы жугъутурса.
Керген кьыйынлыгъынгы
Сен къачан унутурса?

– Сени ургъан залимни –
Аллах урсун! – дейме мен, –
Палахланы ырхысын
Анга бурсун! – дейме мен.

Бар этген артыкълыгъы
Аны кесине жетсин!
Кязим бергенча, анга
Аллах да налат берсин!

Кюн сайын аны кёрюп.
Мен амалсыз болама,
Башха жолну тапмайын, –
Назмуланы тагъама.

7
Ой, мени жарлы халкъым!
Къыйынлыкъда тураса.
Сен да, бир башха болмай,
Жаралы жугъутурса.

Зыгъырлы къолда зыгъыр
Кибик, кёп къыйынлыгъынг,
Не затха чыдамады
Сени къыйынлы жанынг?!

Къурум ожакъларынгдан
Кечеги къар жаугъанча, –
Жауады къайгъы юсюнге,
Сени Аллах къаргъагъанча.

Жаз жабалакъ таулагъа
Жаугъан кибик, юсюнге
Къара палах жауады,
Кирип келеди юйюнге.

Къайгъыларынга жарсый,
Жарлы Кязим талгъанды.
Ол башын тау черекге
Атар кибик болгъанды.

Жарлы халкъым! Бёрюле
Къуууп баргъан жаралы
Жугъутурса. Не этейим,
Ким болур бизни жанлы?

Ким кёрюр сени ызынгдан
Жумулгъан бёрюлени?
Къайгьыларын ким кёрюр
Жарлы таулу эллени?

Сени сюрген бёрюге
Кимни огъу атылыр?
Фитнаны, залимликни
Тили къачан тартылыр?!

Бар къыйынлыкъларынгы
Жарлы Кязим кёреди.
Жюреги къандан тола,
Ачы назму этеди.

8
Жаралы жугъутурну
Айтдым сизге хапарын.
Алай ол сау эталмаз
Жюрекле жараларын.

Аны эштген – бирсине
Айта, халкъгъа жайылса,
Жарлы от жагъалада
Айтылып алай турса, –

Ким биледи, асыу болур
Къайгъылы жюреклеге;
Ким биледи, ачыу болур
Зулмучу залимлеге.

Аланы къолларындан
Келмейд манга тиерге,
Жарлы уучу Хашимни
Тюйген кибик, тюерге.

Шишлик къойлай сояргъа
Къолларындан келсе эд,
Уруп, тюйюп, жояргъа
Атым амал берсе эд, –

Бир кюн жашатмаз элле
Ала мени дунияда,
Ичер сууум тюгенип
Къалыр эди таулада.

«Келечиге ёлюм жокъ!» –
Деген сёз барды халкъда.
Халкъымы келечиси
Болдум къыйын сагъатда.

Мен Меккагъа баргъанма –
Тиерге базынмайла,
Алай бичакъ билеуню,
Жаныгъанны къоймайла.

«Ит юргенин – жел элтир»,–
Юрме къой жауларымы!
Къыйын кюн ёкюлюнлей
Къалырма мен халкъымы!..

Жарлы халкъым! Кюрешдим:
Асыу болур деп сёзюм.
Санга игилик тилей,
Жашайд дунияда Кязим.

1907