НАРТЛА! МАЛКЪАР - КЪАРАЧАЙ НАРТ ЭПОС
НАРТЫ! ГЕРОИЧЕСКИЙ ЭПОС БАЛКАРЦЕВ И КАРАЧАЕВЦЕВ

ТЕКСТЫ

IV. ДЕБЕТ — АЛАУГАН — КЪАРАШАУАЙ

Гемуда бла Шауай, нартла жаз башы сюргюге хазырлана тургъанлай, Дебетни гюрбежисине келгендиле.

— Бу жаш къарыулу кёрюнеди, нартланы бурундан къалгъан салталарын бир берейик,— дегендиле гюрбежиде тургъан нартла Дебетге.

Ала, эшик артында сюелип тургъан темир токъмакъны Шауайгъа кёргюзтюп, ол аны кётюрмазлыкъ сунуп, масхара этгендиле.

Токъмакъны узунлугъу он къулач, кенглиги да он къулач болгъанды. Сабы да темирден болгъанды.

Шауай салтаны алып ургъанда, тёшню да, темирни да, уруп, кюл этди. Нартла къачып чыкъдыла. Дебет а Шауайгъа:

— Аллах, Аллах, адамланы нек къыраса?— деп сорду.

Багъыр айылланы мен айтханча ишлемсгенсс, къарыусуздула,— деди Шауай.

— Мен билгенимча ишлегенме, сен айтсанг, айтханынгча ишлерме,— деди Дебет.

— Ишлеген а, айылланы кенгликлери юч къарыш, жассыллыкълары бир къулач болуп ишлерсе,— деди.

Дебет айылланы, Къарашауай айтханча, ишледи.

Нартла уа Шауайны юсюнден кенгеш болдула:

— Кеси да алай уллу да тюйюлдю, андан биз уллубуз, бу къайры бара болур?— дедиле. Алай анга сорургъа базынмадыла.

— Бу бизни барыбызны да къырып къоярыкъды. Нарт Ёрюзмек, не да амалчы Сосурукъ мында болсала, ала муну бла сёлешир эдиле,— дедиле. Оноулашдыла да: «Экисин да келтирейик»,— дедиле. Ёрюзмекни да, Сосурукъну да чакъырдыла.

Ала:

— Бизден не зат излейсиз?— деп, келдиле.

— Биз танымагъан бир жашчыкъ келгенди,— деп, болгъан ишни айтдыла.— Аны нек айланнганындан бир жууап алыгъыз деп, аны ючюн чакъыргъанбыз.

— Барыгъыз да, аны бизге да бир туура этигиз,— деди Ёрюзмек.

Сосурукъ:

— Ол жангылычды, ол къонакъ болуп тургъанлай, аны бери чакъыртхан тюз тюйюлдю. Сен былай тур, андан бир жууап алалсам, бир кёрейим,— деди.

Ол барып:

— Иш къолай болсун, аланла,— деп, гюрбежиге кирди.— Мен танымагъан бир къонагъыгъыз да барды да, аны манга бир танытыгъыз,— деди.

— Биз кесибиз да сорургъа базынмай турабыз,— дедиле нартла. Сора ол заманда Шауай:

— Аллах, Аллах, «Къонакъ къойдан жууаш» дейдиле, мен адам этми ашайма, менден аллай бир нек къоркъдугъуз?— деп сорду.

Нартла:

— Бизни къоркъутхан ол эшик аргында тургъан темир токъмакъ болгъанды,— дедиле.

— Да эндиге дери нартладан къалгъан темир токъмакъны кёрмейми тургъансыз? Андан нек къоркъасыз?— деп соргъанды Сосурукъ.

— Токъмакъны кесинден а къоркъмай эдик, алай бу жашчык бир затла этгенди да, андан къоркъгъанбыз,— дедиле.

— Да бу сизге не зат этгенди да, бир айтыгъыз,— деди Сосурукъ.

— Алып салтаны ургъанды, тёшюн, темирин да кюл этип къойгъанды. Биз да къачып, тышына чыкъгъанбыз,— дедиле.

Сосурукъ хыйлачы айтды:

— Да сиз къонакъгъа, аны атына иги къарагъан болмазсыз. Ол андан ачыуланнган болур,— деди.

— Да атын сабан биченибизни юсюне ургъан эдик, кесин а сыйларгъа хазырлана турабыз,— дедиле.

— Къонакъны ашатып, сыйлап, хапар алай сорургъа керекди,— деди Сосурукъ.

Ашатдыла, сыйладыла. Сосурукъ айтды:

— Аманла хапар сора билмей эдиле, ахшыла уа хапар айтмай эдиле. Ахшы улан, не айланаса, не жюрюйсе?— деп сорду.

— Хункер патчахны къызын тилей барама да, киеу нёгерле излейме,— дегенди Шауай.

Нартла айтдыла:

— Бизни сен излеген батырларыбыз барысы да мындадыла,— дегендиле.

Шауай:

— Кимлени бересиз, батырларыгъыз кимледиле?— деп сорду.

— Ерюзмек бла Сосурукъдан батырыбыз жокъду,— дедиле.

— Алай болса, мен аланы нёгсрге алама,— деди Шауай.— Андан сора, кису нёгерге эмегенледен да аллыкъма,— деди.

Шауай Ёрюзмекни бла Сосурукъну нёгерлериклерин къабыл этди, атланды. Ючюсю да бара кетип, Гамар кёпюр къулагъына жетдиле. Шауай Ёрюзмекни бла Сосурукъну бир таш артында къойюп:

— Мен кесим барайым эмегенлеге,— деди.

Гамар кёпюр къулакъдан ётгенлей, эмегенле къолташ ата тура эдиле. Къолташлары уа бир уллу къая болгъанды. Ол къаяны бир аулакъдан бир аулакъгъа атхандыла. Ол къолташлары, тийген жерин, къой сюрюулерича, къаралта эди. Гамар кёпюр къулагъына Къарашауай жетгенлей, эмегенле: «Мен ашарма»,— деп бири, «Угъай, мен»,— деп башхасы, даулаш болдула. Эмегенлени таматалары, тогъузбаш эмеген:

— Ашыкъмагъыз, асыры женгил боласыз,— деди.— Къарашауай деген ол эсе да, билмейсиз,— деди.

— Уллу кёрюнмейди, гитчечикди да,— дедиле эмегенле.

— Да ол уллу тюйюлдю, гитчечикди,— деди тогъузбаш эмеген.

— Алай болса, аны къарыуун къолташ атып сынарбыз,— дедиле. Шауай кёпюрден ётюп, эмегенлеге:

— Иш къолай болсун, чийбыдырла!— деди.

— Сау бол, сау кел, адам улу, къайдан чыкъдынг сен?— деп жууапладыла эмегенле.

Шауай:

— Кесигизни да не ахшы оюнугъуз барды,— деди.

Эмегенле:

— Санга да къолташ атдырайыкъ,— деп, къаяны къолуна бердиле. Шауай къаяны бир аулакъдан бир аулакъгъа атды. Ол, ала атхан жерден арлакъгъа тийип, жерни къаралтды.

— Атханымда таш бираз терсине кетгенди, бери бир келтирчигиз,— деди Шауай.

Ташны, келтирип, къолуна бердиле. Экинчи атып башлагъанында:

— Энди ташны барлыкъ жерине иги къарагъыз,— деди эмегенлеге. Эмегенле къарап тургъанлай, ташны кёкге атды. Бираздан таш, ызына келип, эмегенлени ортасына тюшдю. Эмегенле, къачып, букъдула.

— Аллах, Аллах, не бек къоркъдугъуз, нек къачасыз?— деп сорду Шауай.

— Энди сени Шауай болгъанынгы билдик. Сен бизни къырыпмы къоярыкъса? Не керек эсе да, этейик,— дедиле эмегенле.

— Мен сизден биригизни киеу нёгерге элтирикме, алай кёп къыйнарыкъ тюйюлме,— деди.

Сора алайдан тогъузбаш эмеген да, Шауай да, Ёрюзмек да, Сосурукъ да, киеу нёгер болуп, жолгъа чыкъдыла. Хункер патчахны къаласына окъ атым кемине къысылдыла.

— Энди хункер патчахха хапар билдирирге ким барады?— деп кенгеш болдула.

Шауай айтды:

— Мен хункер патчахха жууукъ болургъа деп келеме, манга барыргъа тийиншли тюйюлдю. Сосурукъ, сен жууаплыракъ кёрюнесе, сен барырмы эдинг?— деп сорду.

— Быллай ишде бир зат къорамай болмайды. Алай, болса да, мен барайым,— деп, Сосурукъ хункер патчахха кетди.

Бара барып, патчахны къаласына жууукълашханлай, бир жаланнганч жашчыкъны кийимлерин кеси кийди, кесини кийимлерин а анга кийдирди. Къаланы жанында бугъуп тохтады.

— Къаланы жанында бир жашчыкъ бугъуп, кишиге да сёлешмей турады,— деп хункер патчахха хапар жетди.

— Аны бери келтиригиз, ким эсе да,— деп, адам жиберди.

Сосурукъ барып, эшик артында биягъыча бугъуп тохтады.

— Нек буюгъаса, нек къоркъсас?— деп сорду хункер патчах.

— Ызымдан, жерни тепдирип, бир затла къуудула, къайры жиберлик эдиле, тутдула,— деди Сосурукъ.— Жюрегим да дып-дып этип, сёлешалгъан да эталмай: «Мени не этесиз?» — деп сордум. «Къоркъма, ахшы улан, биз сени былайдан узакъ болмай жумушха иебиз»,— дедиле манга. Ала манга бу акъ къаланы кёргюзтюп: «Барып, бизни баргъаныбызны: „Къонакъла келсдиле" — деп билдирмесенг, башынгы кетерирбиз»,— дедиле. Ол мен кёргенле келселе, сизни да сау къоймазла, мени бугъар жерими айтыгъыз,— деди.

— Сен, ахшы улан, ызынга къайт да: «Сиз-сиз эсегиз, биз а биз-биз», деп айт,— деди хункер патчах.

Сосурукъ, къайтып барып, патчах айтханча айтды. Ол заманда киеу нёгерле къаланы къатына бардыла.

— Къонакъла келдиле,— деп, хункер патчахха хапар бердиле.

— Къонакъланы нек келгенлерин билигиз,— деп, патчах адамла ийди.

— Хункер патчахны жууукълугъун излеп, аны къызын тилей келгенбиз,— деп, жууап бердиле.

— Мени жууукълугъуму излегенден мен къачмам,— деди патчах.

— Мени юч башым барды,— деди сора хункер патчах.— Мен айтханланы тамам этсегиз, жууукъ къолугъуздан къачмам.

Шауай:

— Жыллыкъ жолну къыйналып келгенбиз, жууукълугъунгу излеп. Сени ол юч башынг, не къыйын эселе да, толтурургъа кюреширбиз. Аллай юч къыйын затынг не зат болгъанларын айт,— деди.

Хункер патчах:

— Мени бир багъыр печим барды да, танг атхынчы, аны ичинде туругъуз,— деди.— Экинчи башым: мени бир къуртхам барды да, аны чабып озугъуз. Ючюнчю башым: мени бир бугъам барды да, аны хорлагъыз.

Киеу нёгерле:

— Этербиз,— деп жууап бердиле.

Сосурукъ ол затны эшитгенде:

— Ы-ых,— деп ахтынды.

— Нек ахтындынг, Сосурукъ?— деп сорду Шауай.

— Сиз билемисиз, ала барысы да бек къыйын затладыла,— деди Сосурукъ.— «Багъыр къызгъанлай» деп эшитмегенмисиз?

— Аны эшитгенбиз, алай ол не затды?— дсп сорду Шауай.

— Ол а багъырдан ишленнген бир юйдю. Ол юйню къыздырып, къып-къызыл этип, бизни аны ичине жыярыкъдыла, тёзген къалай этерикбиз ансы,— деди Сосурукъ.

— Анга не амал, не оюмугъуз барды, нёгерле?— деп сорду Шауай. Тогъузбаш эмеген айтды:

— Суу отну ёчюлте эсе, мен тенгизни бир уртлагъанлай, энишге чекдюрюрме,— деди.

Сора Сосурукъ тогъузбашны:

— Бар да тенгизни сууундан уртлап кел,— дсп ийди. Ол барып, бир уртлап, тенгизни сууун чёкдюреди. Келип, багъыр юйню ичин суудан толтурду. Эки такъыйкъадан къызгъан печ сууну къурутду.

Ол заманда Къарашауай ары кирип:

— Мени ёсдюрген буз сюммекле, болушугъуз!— деп юфгюргенде, юйню тёрт мюйюшюнде буз тёбеле болдула. Андан сора ол багъыр юйге Шауайны кису жёнгерлери кирдиле. Ол буз тёбеле да эригенлей, юй да сууугъанлай тургъанды.

Хункер патчах:

— Къонакъланы кёрюп келигиз,— дсп, адамларын жибереди.

— Къонакъла ашай-иче турадыла,— дсп келедиле ала.

— Мени печимде ала эндиге дери къалай чыдарла?— дсп, патчах, уруп, бир къарауашыны башын кетерди.

Бираздан сора башха къарауашын жиберди. Ол да, барып, кёрюп келди да эм къоркъаракъ болуп, жууукъ бармай:

— Манга ийнанмай эсенг, бар да кесинг къара,— деди.

Хункер патчах, алагъа барыргъа ыйлыгъып, къаланы башындан къарап, саусаламат тургъанларын кёрюп:

— Биринчи иш тамам болду. Энди уа чабып, къуртхамы озеунла,— деп, къуртхасын чабаргъа жиберди. Нартла да чабаргъа Ёрюзмекни жибердиле.