Къарачай халкъны эл берген джомакълары

Заманны хар джангы ёмюрю кесине кёре джангы джомакъла джаратады. Дунияда заман ёте келгенича, бир къауум эртдегили джомакъ да, атылыб къалмай, бир ауукъдан бир ауукъгъа буруннгу турмушу бла кёчеди. Аны юсюнден Ф. Энгельс «хар бир ауукъ, аланы джукъларын тюрлендирмей, кесине кючлерге боллукъду» (Г. Фридлендер. К.Маркс и Ф.Энгельс и вопросы литературы. М., 1968, 500 бет) дегенди. Сёз ючюн: «Ичине от джыйыучу, джауну аллын тыйыучу» (Хазыр). Бу джомакъ бир ёмюрден бир ёмюрге кёчген сагъатда тыш къарамын тюрлендирмегенди. Кеси аллына джангы ёмюрге джарарча болуб къалгъанды. Бурун Къарачайда къолдан этилген чакъма шкокланы заманларында хазырла шкок отну джанда хазырлай джюрютюрге джарашдырылгъандыда. Артда, джангы ёмюрде, техниканы ёсюмю алгъа уруб,чакъма шкокла унутул тъанларында уа, кийимни джасагъандан сора, хазырлагъа башха иш къалмагъанды.

Бир ёмюрден бир ёмюрге кече туруб, бир къауум джомакъ кесини темасын да тюрлендиреди. Сёз ючюн: бурун XVII ёмюрде къарачай халкъ башха мюрзеу битмеген ташлы ёзенде къуру арпа сюрюб кюрешгенди. Халкъ орулгъан арпасын басыб бюртюгюн алыргъа хар элдё бир дегенча ындыр орун болгъанды, ындырда да узун сыйдам терекден этилген ындыр агъач башы элге кёрюне сюелгенди. Алай бла заманында кимге да белгили болгъанды аны аты. Белгилилигине кёре, джомакъ да къуралгъанды анга «Эл ичинде - белгили», - деб.

XVIII ёмюрню экинчи джарымында Къарачайгъа ислам дин киргенинде, кесини белгилилиги бла межгит ындыр агъачны хорлаб, аны джомагъьш да, бир сёзюн тюрлендирмей, тургъаныча кесине сыйырады. Экиджюз джылны ындыр агъачха, джюз бла джарым джылны да межгитге айтылыб тургъанлыкъгъа, ёю-понлюкде ол джомакъ экисине да келишмейди. Бюгюн «Эл ичинде - белгили» десенг, не клубха, не школгъа ангылашынады.

Эртде заманны джомагъы эндиги заманнга келишмей, магъанасы экили ангылашыннганы да болады. Сёз ючюн: «Джай эсинге тюшмеген, къыш юсюнгден тюшмеген» деген джомакъ бурун Къарачайда палтон джюрюмеген заманда тоннга къуралгъанды. Энди ТОР ну джгарюую азгъа айланыб, аны орнун палтон кючлегенинде уа, ол джомакъ экисини къайсына баргъанын ангылагъан къыйынды. Анычады «Джаны джокъ - кеси джюрюй» деген джомакъ да. Эртдерекледе, къарачай башха мешна кёрмеген заманда, ол поездге айтылгъанды. Бусагъатда уа мешнаны джюз тюрлюсю барды. Аланы къайсысына айтыргъа боллукъду муну?