НАРТЛА! МАЛКЪАР - КЪАРАЧАЙ НАРТ ЭПОС
НАРТЫ! ГЕРОИЧЕСКИЙ ЭПОС БАЛКАРЦЕВ И КАРАЧАЕВЦЕВ

ТЕКСТЫ

X. ЖЫЙЫМДЫКЪ ТАУРУХЛА

Бурун, сибил нартланы заманында, Минги тауну тюбюнде, Накъут-Дорбун деб, сау эл ичине сыйыннган, накъуту, налмазы, джези, инджиси, алтыны, темири болгъан, ичи кече-кюн да джым-джым джылтыраб, джаныб, кёзню алдагъан бир джасанма дорбун болгъанды.

Ол дорбунну байлыгъын нартла хайырландырыб, нарт устала дорбунда иштенек къураб, темиринден, джезинден нартлагъа сауут-саба этиб, накъутундан, ин- джисинден а нарт сибил къызлагъа тюйме-тюек, джасанма керек этиб тургъандыла.

Накъут-Дорбунну байлыгъын нартла, кишиге билдирмей сакълар ючюн, дорбунну эшигин нартланы эм акъыллысы къарт Дебекге ышаннгандыла. Кеслерине джашаргъа уа Минги тауну кёкюрегинде, Накъут-Дорбундан иги кесекни ёрге чыгъыб, Къала тау деб сослан ташдан бир уллу къала ишлеб, аны да накъутдан джасаб, анда джашагъандыла.

Ол кёзюуледе уа, Тарыкъ джеринде бий джеклик эте джашагъан, бир кёсе Бурунгук болгъанды.

Кёсе Бурунгук, Накъут-Дорбунну хапарын нени да эшитиучю, билиучю, кёрюучю оналты къулакълы, сегиз айры башлы, сегиз кёзлю отджаудур Джел- маууздан эшитиб: «Ол байлыкъ меники болса, джер джюзюне бийлик этерем»,— деб, сукъланнганды. Нартладан аны къалай сыйырыргъа билмей, амал, лагъым излей, нарт Дебекни терилтсем, дорбун меники боллукъ эди дей, нартладан джашыртын Дебекге тилекчилерин ийиб:

— Сен меннге сыйыныр бол, бюгюнден ары джер юсюнде экибиз да биргелей бийлик этербиз,— деб билдиргенди.

Алай а Накъут-Дорбуннга кетген тилекчиле да ызларына къайтмай да къал. Бурунгукну да аузу алагъа от чагъа, ачыулана, дагъыда джангы тилекчиле ие, ала да, алгъыннгылача, къайтмай да къал, не этерге билмей, амалсыздан Джел- мауузну чакъыргъанды.

— Къалай этейик, не мадар табайыкъ, нартланы къалай тюб этейик, аланы джуртларындан къалай къурутайыкъ, Накъут-Дорбунну кесибизге къалай алай- ыкъ? — деб соргъанды.

Кёсе Бурунгукну джурту, джери къалайда болгъанын, не кесин киши бил- мегенди. Аны киши танымагъанлыкъкъа, ол отджаудур Джелмауузуна джер джюзюн аулатыб, отджаудур да, сюйсе джертин джюрюб, сюйсе суутун джюзюб, сюйсе кёктюн учуб, нени да эшите, кёре, кишиге кёрюнмей, боранлаб, къалайгъа да джетиб, огъурамагъан джерин кюйдюрюб, эшитгенин, кёргенин кёсе Бурунгукга айта, ол да бий джеклик эте, алай джашагъанды.

Кёсе Бурунгук, сибил нартлагъа да ол умутун этиб, отджаудурну аны ючюн чакъыргъанды. Джелмаууз да анга былай айтханды:

— Сибил нартла дегенинг кюймез, эримез, ёлмез гыйы батырладыла. Аланы кючлерини хорланмаз тутуругъу не болгъанын билир ючюн, биз алагъа мени юзюпомден юч айры башлы, бир отджаудурну иейик. Ол, кеси джангыз барыб, болумларын билсин, таб тюшсе уа, сибил нартланы тюб этсин. Къарыу джетмез болса уа, къайтыб, бизни хапарлы этсин,— дегенди.

Бурунгук да деу Джелмауузну айтханын къабыл кёреди. Юч айры башлы бир отджаудур да, Минги тауда сибил нартлагъа барыргъа джолгъа чыгъыб, учуб, кёзден ташайыб, узайгъанды. Ол, Минги тауну мийикден басхан булутла бла келиб, Минги тауну тёппесине къонуб, къаугъа ачарлы болуб, андан тёбен къараб, сибил нартланы Къонуш Джурту — беккич, уллу Къала тауну кёргенди. Сибил нартланы кимле болгъанларын да билгенди.

Сонгура, кёб арам-къарам этмей, бир чёрчеклик этейим деб, нартла бла сермешир къан алыб, къоннган джеринде бегимли болур ючюн, тау башында мёнгю гыйыланы къазыб, ары-бери тёнгеретиб, кесине бегеуюл джарашдыра башлайды.

Алай а ол къобаргъан бир уллу сослан гыйы тёбен тёнгереб, таугъа, ёзеннге таууш сала, киришлеге, къаялагъа тие, дюнгюрдей, нарт Къонуш Джуртда Къала тауну къаты бла тёнгерей, шын тура, дагъыда тёнгерей, кёпюр бола, Уллу Камгъа кёнделенине келиб тюшгенди.

Нарт Сибилчини тоюна джыйылыб тургъан сибил нартла да, бу кюкюреген, дуния сагъайтхан тауушха сагъайыб, нарт санлары мёнгюрлениб, Къала тауундан сабыр чыгъыб, Минги тауну тёппесине къарам атыб, юч айры башлыны къаугъагъа хазырлана тургъанын кёрюб, Сибилчиге оноу соргъандыла.

Деу батыр, нартланы батыры, нарт Сибилчи да, ючючар садагъын джерлеб, юч садакъ окъну тик ёрге — Минги тауну тёппесине буруб, юч айры башлыны юч башын мараб учургъанды.

От солургъа хазырлана, ауузун ача башлагъан отджаудурну юч ауузуна да садакъ окъла учуб-учуб барыб, тынгылауукъларына терен-терен чанчылгъандыла.

Отджаудурну къычырыгъы, джер джюзюн уятыб, Минги тауну тёппесинден ёлю болуб, къуюлуб, тёнгереб келиб, Къонуш Джуртха тюшеди. Нарт Сибилчи Джелмауузну ичин джарыб, от солутхан ырхымларын чыгъарыб, кебдириб, кю- кюрт бла ийлеб, нартлагъа керек кюннге окъла болурча, къуу этгенди, отлу садакъ атарча этгенди.

Джер джюзюн сагъайтхан юч айры башлыны къычырыгъын-сыйытын эшитген кёсе Бурунгук бла сегиз айры башлы отджаудур, сибил нартланы такъыр тюб этейик деб, юч айры башлы отджаудурладан джюзюсюн хазырлаб:

— Сибил нартланы кюл-кёмюр этиб, Минги тауну юслерине аудуруб къай- тыгъыз! — деб ашыргъандыла.

Джюз отджаудур да, кюкюрей, дауур эте келиб:

— Сибил нартланы джурту Минги тауну, саудан къуршалаб, кюйдюрейик, джалын ийислери чыкъмазча, тауну юслерине аудурайыкъ,— дей, гюрюлдей, демлешиб къычыра, нартлагъа даулу къарагъандыла.

Деу сибил нартла да, къаугъа кёллю болуб, алагъа тюберге, уллу-гитче къалмай, чыкъгъандыла. Батыр нарт Сибилчини отоууна киргенли эки кюню толгъан бийчеси, ариу Кюнкъыз келинчик да чыкъгъанды. Ол, кюнча тийиб, нартланы джуртуна джылыу бериб, нартлагъа къарыу, тин бергенди. Джелмауузла уа, Кюнкъызны кёргенлей, аны ариулугъундан кёзлери къамаб, тиллери тартыныб, джюреклери къалтыраб, уюб-уюб, орунларындан тебалмай къалгъандыла.

Нартла да алгъын Сибилчи атыб ёлтюрген отджаудурну отлукъ ырхым къу- уундан, ючатар садкъларын джерлеб, уюб тургъан джюз Джелмауузну атыб-атыб джандырыб, кюйдюредиле. Минги тауда ала уюб кюйген джерле къызгъыч тыбырла болуб, бюпонлюкде да алайлагъа не къар къонмайды, не чёб чыкъмайды деген айтыу да барды.

Джюз отджаудурну хорлам бла къайтырына ийнаныб тургъан Бурунгук бла деу Джелмаууз, сакълай-сакълай тёзюмлери тауусулуб, къыйынлаша:

— Не болду экен, барчы, къараб кел! — деб, ючюнчю кере Байчыны джибе- редиле.

Байчы, барыб Минги таудан тёбен къараб, нартланы тойларын, хорлам къу- уанчларын кёрюб, отджаудурланы да къызгъыч кюл болуб кюйгенлерин кёрюб, дженгил ызына къайтыб, Бурунгук бла деу отджаудургъа билдиргенди. Ол ачы хапарны эшитген Бурунгукну джаны къыйылыб, ачыйды. Джелмаууз да андан бек ачыб, джюреклери чанчады, хыйла-хыйыкъ излей, бир бири бла кенгешиб, дагъыда бир амал табыб, хош болуб, джюреклерин, былай деб, басадыла:

— Сизге джерни Кюн батхан къыйырындан отджаудурланы ийиб тургъан, алайыны бий джеги Бурунгукду, энтда иерикди, ол ийгинчи, ары барыгъыз, аны бла сермеширге, сиз керти нартла эсегиз де да, Минги тауну тёппесинден энишге аман кюнлерин къычыр. Ала ары кетселе, къайтмазча болурла, биз да накъут джуртну иеси болурбуз,— деб, биягъы Байчыны джибередиле.

Байчы да, мычымай, танг аласы бла сибил нартлагъа келиб, Бурунгукну хыйласын айтыб, ачы-ачы къычырыб, уллу тойоюндан сонгура соругъуб джукъ- лагъан нартланы уятханды, сёзюне тынгылатханды.

Деулюклери, батырлыкълары селеиб, джукъгъа терилмеген алчадакъ сибил нартла Байчыны къуугъун сёзюне териледиле, джуртну Дебек нартха аманат этедиле. Кеслери уа, кёсе Бурунгукну излей:

Сибил нартланы Кюн батханнга кетгенлерин эшитген кёсе Бурунгук, къууанч тыбырлы болуб, оналты къулакълы, сегиз кёзлю, сегиз айры башлы отджаудур Джелмауузгъа:

— Тебре, кесим барлыкъма! — деб, Джелмауузгъа миниб келиб, Накъут-До- рбунну аллында джерлениб, Джелмауузгъа да: «Сен а Минги тауну тёппесине миниб, къараб тур, бу джуртда къалгъан нарт юзюкден бир хата чыкъмасын»,— дей, кеси Накъут-Дорбунну эшигин сакълагъан Дебекге барыб, анга даулу сёлешиб: «Эшикни ач, мени ары кирме къой, Накъут-Дорбун меникиди энди. Мен Бурунгук бий джекме, дорбунну накъутун, алтынын, ёзге байлыгъын кёрейик»,— дегенди.

Нарт Дебек да, сёз салмай, Накъут-Дорбунну эшигин ачыб, Бурунгукну ары кирме къоюб, дорбунну бекгичкъадама эшигин бегеуюл джабханды. Накъут- Дорбунну байлыгъына эси кетген Бурунгук, несин да билмей, несин да унутуб, дорбун ичинде айлана, къарай туруб, бир алада эсин джыйыб, эшик таба мыллык атханды.

Алай а чыгъалмазын ангылагъан Бурунгук узун гук бурну бла сызгъырыб, Минги тауну тёппесинде чёкген, нени да эшитиучю деу Джелмауузгъа эшит- диргенди. Ол да сау дунияны сагъайтыб, ёкюрюб, сау джан къоймай джутама, джуртугъузну кюйдюреме, джерни джюзюню бий джеги Бурунгукну бошатыгъыз, айтханына сыйыныгъыз, олду энди Накъут-Джуртну иеси! — деб, порюлдей, от джаудуруб, бир къауум джерлени кюйдюрюб, тютюнлете, къоркъуу салгъанды.

Джелмауузну ачы ауазына сагъайыб, джюрексиниб, созулуб-керилиб, мазаллы бир деу нарт болуб, секириб тургъанды. Анасына — ариу Кюнкъызгъа: «Анам, бир сауут-саба этерем!» — дегенди. Сегизатар садакъ джаяны шынтагысын къаты тартыб, джыйгъанды. Садакъ окъларын да ырхым къуу бла джерлеб, Къала тауундан эшикге чыкъгъанлай, анасы да ызындан чыгъады.

Ала, Минги тауну тёппесин къазыб, белкъау этиб, ачыуланыб, гыйы-гыйы къаяланы къобара тургъан Джелмауузну кёредиле. Ариу Кюнкъыз, нюр чырайын тийириб, Минги тауну ортасын айры эте, от солуй тургъан Джелмауузну уютуб, къарышдырыб, солугъан отун сууутханды. Нарт уланы да сегиз атар садагъындан сегиз окъну учургъанды. Отлу окъла тийген Джелмаууз кёбюб дингиз болуб, къызыб, атылыб джарылгъанды.

Минги тау да андан бери эки башлы болуб къалгъанды дейдиле.

Кёсе Бурунгук да, аны ангылаб, Тарыкъ таулада Бугъоулу Дорбунда джа- шырылыб тургъан, дуния сейири ариу Аргуну да берейим деб, дагъыда джалын- нганды. Ерюзмек да сибил нартланы бир бёлеги бла Тарыкъ таулагъа баргъанды. Бугъоулу Дорбунда кюн кёрмей джашагъан ариу Аргугъа бошлукъ бериб, алайда аны бла джашай, тарыкъ сибил нартланы ёрюзю болгъанды.

Кёсе Бурунгукну уа сибил нартла, накъутдан тойсун деб, Накъут-Дорбунда иштенекле ишлетир ючюн, сау къойгъандыла. Нартланы джурту Къала тауну уа Къонуш Джуртда къала тюбю бюгюнлюкге деричин сакъланнганды, дейдиле.