НАРТЛА! МАЛКЪАР - КЪАРАЧАЙ НАРТ ЭПОС
НАРТЫ! ГЕРОИЧЕСКИЙ ЭПОС БАЛКАРЦЕВ И КАРАЧАЕВЦЕВ

ТЕКСТЫ

IX. АЧЕЙ УЛУ АЧЕМЕЗ

Ачей бла Хубун экиси эки тенг болгъандыла, кеслери да эки ёзенде джа- шагъандыла. Аланы джылкъылары кёб болгъанды.

Бир кюн Хубунну джылкъысы Ачейни туз бурууларына келеди. Ачейни къатыны Хубунну джылкъысын, къаргъаб, къыстайды. Андан сора эки татлы тенг джау боладыла. Алай бла тура тургъандыла да, сора бир кюн Хубун Ачейни джылкъысын кесиникине къошады да кетеди. Мычымай Ачейге ол хапар билинеди. Чычхан сыртлы сары аджирни джерин салыб, сауутларын тагъыб, Ачей Хубунну ызындан сюреди. Экинчи кюн джети джол айырылгъан джерде джети кёчюуден ётюб, джети тёбеге джууукълашыб баргъанлай, ызындан джетиб:

— Эй, джаулабмы сюресе, эркелебми сюресе? —деб къычырады.

— Джаулаб сюреме, атангы аман кёзюне! — деб Хубун тохтар акъыл этмейди.

— Алай эсе, атышмы, тутушму? — деб къычырады Ачей.

— Атышхан къатын ишди, биз тутушургъа керек эдик, алай а бюгюн былайда тутуша турургъа мени заманым джокъду! Атышыу! — дейди Хубун.

— Ат сора! — дейди Ачей.

— Огъай, сен ат, мал ачыуунг бурнунгда болур! — дейди Хубун.

Сора Ачей садакъны туура киндигине тутуб тартады. Хубун ёрге секиреди да, садакъны чаты бла чыгъарады да джибереди. Хубун а садакъны Ачейни мангылайына тутуб атады. Ачей, Хубун этгенча этеме дейди да, ёрге секиреди, садакъ да барады да тюз киндигине тиеди. Алай а Ачей атдан джыгъылмайды, атны джалына къадалады. Ат ызына айланыб, аны юйюне джыяды. Атын да баугъа джыйыб, юйюне киреди. Юйюне сау джыйылгъанлыкъгъа, ол кюн огъуна Ачей ёледи. Ачейни къатынчыгъы къарны бла къалгъанды. Ол сабий табады, сабийни атына да Ачемез деб атайдыла.

Ачемез уллучукъ болгъанында, сабийле бла бузгъа ойнаргъа барыб, алайда бир джашчыкъны джылатады. Джашчыкъ анасына барады. Анасы, къаргъаб, Ачемезге джетеди да:

— Муну бла кюрешмей, атангы ёлтюрген бла кюрешсенг а, алай джигит эсенг,— дейди.

— Сора мени атамы ким ёлтюргенди, бир айт! — дейди Ачемез. (Атасын адам ёлтюргенинден Ачемезни хапары болмагъанды).

— Мен нек айтама, ананга сорсанг, ананг айтыр! — дейди къатын.

Ачемез анасына келеди да:

— Анам, не эсе да мен ауруйма,— деб, джатады.

— Не ашарыкъса, ненг ауруйду? — деб, анасы баууруна къысады.

— Бир зат да огъай, алай а къурмач этиб, кесинг къолунг бла къабдырсанг, ашаргъа да болурма.

Анасы эрлай, къурмач этиб, аны аллына салады.

— Къолунг бла къабдыр! — дейди джашы.

Анасы къурмачны къолуна алгъанлай, аны къолун къысыб:

— Бир сорурум барды, аны айтмасанг, иерик тюйюлме! — дейди джашчыкъ.

— Къолуму кюйдюрдюнг, ий да къой, айтырма! — деб анасы ант этди. Джашы анасыны къолун ол заманда бош этеди.

— Айт, не дейсе?

— Мени атамы ким ёлтюргенди?

— Сени атангы Хубун деб бир киши ёлтюргенди. Мен аны сеннге айтырыкъ эдим, алай а бир кесек абадан болсанг деб тура эдим.

— Атамдан меннге не зат къалгъанды?

— Чычхан сыртлы сары аджир темир бауда темир ашаб, темир кир этиб турады. Садагъы, бычагъы да бардыла чардакъда.

Джаш, анасы бла бирге барын тинтиб кёрюб, къарай келиб, садакъда бир къараллыкъ зат табады. Аны алыб, темирчиге чыгъады. Темирчи балта ишлей тура. Джаш темирчиге: «Мени садагъымы бир ишлеб берсенг!»— дейди.

Темирчи джашны сёзюне асыры джууаб бермейди. Балтаны ишлей келиб, джашха:

— Ур балтаны,— дейди.

Джаш:

— Къайсы токъмакъ бла урама? — деб сорады.

Темирчи:

— Уллу токъмакъны сен кёлтюраллыкъ тюйюлсе, гитче токъмакъ бла ур! — дейди.

Джаш, уллу токъмакъ бла уруб, балтаны да, ташны да — барын да джерге ташайтады.

— Тоба, тоба, джашаусуз, сен бурун адамланы урлугъу кёреме,— деб, темирчи, тамам сейир болуб, садакъны эрлай ишлеб, къолуна тутдурады.

Садакъгъа да къууана, джаш юйге къайтады. Келсе, бир къауум адам атны аллындан джаралы Ачей сюеген ташны алыргъа кюреше тура. Ачемез кеси, аны да бир джанына алыб атыб, атны баудан чыгъарады. Джерни салыб, атха минеди, ары-бери да бир кесек джюрютюб, сауутларын да алыб, джолгъа чыгъады. Анасы уа, кёзюн кёлтюрмей, джылайды. Алай бла анасы джылай къалады, Ачемез а атланыб тебрейди.

Кетиб бара, джолда бир къышлыкъгъа бурулуб, атындан тюшюб, джерин алыб, кишен салыб, джамчыны да юсюне атыб, джукълайды.

Бир заманда бир адам келиб уятады да, анга былай айтады:

— Сени бу къышлыкъны иеси чакъырады, мен а къышлыкъны къоругъан адамма.

Къоркъмай-юркмей Ачемез салыб барады. Къышлыкъны иеси, былай къараб аны кёргенлей, къучакълаб джылайды. Ол а ким болады? Ол а атасыны къарнашы Ёрюзмек. Ачемезни ол атындан таныгъанды.

Алайда той этиб, юч кюнню тепси джыйылмай турады. Той тохтагъандан сора, Ёрюзмек хапар сорады. Ачемез а джарашдырыб хапар айтады.

— Атамы ёлтюрген Хубуннга барама,— дейди.

— Э-э-э, джаш, ол бек хыйла кишиди, анга къарыу эталмазса. Къой, бир бёлек джылны къарайыкъ! — дейди Ёрюзмек джашха. Алай а бир да айтханын этдиралмайды. Дагъыда Ёрюзмек айтады:

— Сени джашлыгъынг, мени къартлыгъым, къарыу эталмазбыз!

Джаш унамайды:

— Огъай, Ёрюзмек, бармай къаллыкъ тюлме!

— Алай эсе,— дейди Ёрюзмек,— мен сени кесинги иялмайма. Экибиз да барайыкъ.

Алай айтыб, Ёрюзмек анга нёгер болады. Экиси да тебрейдиле. Бара-барыб, джети джол айырылгъан джерге джетерге, Ачемезни аты тиллениб, былай айтады:

— Сиз меннге джети къат мелте чырмагъыз, мен Хубунну аджири бла талашхан этерикме. Мен аны тобукъландырсам, башына нохта салыгъыз. Ол къайры барса, Хубунну джылкъысы ары кетерикди.

Ала да мелтени этиб бошаргъа, алайгъа бир аджир джетеди. Эрлай экиси да талашыб тебрейдиле. Чычхан сыртлы сары аджир аны сыртындан тери къобаргъан заманда, ол аджир муну мелтесин къобарады, Алай эте келиб, айтханыча, чычхан сыртлы сары аджир ол аджирни тобукъландырады. Ол заманда Ачемез джетиб эрлай башына нохтаны салады. Кесини атын да, аджирни да Ёрюзмекге бериб:

— Энди сен эки къауум джылкъыны да алда къайт,— деб, Ёрюзмекни ызына къайтарады. Джылкъы аджирле кетген джары кетеди.

Ачемез кеси алайда къалады. Ол кюл тёбеле этиб ойнай тургъанлай, Хубун джетеди.

— Джашчыкъ, былай ары джылкъы барыб кёрдюнгмю? — деб, ашыгъыш сорады.

— Ма бу къулакъны бара эдиле,— дейди ол. Хубун эрлай къулакъны башына чыгъыб, джукъ да кёрмей, къайтады.

— Алдамай тюз айт! — деб къыджырайды.

— Мен ёмюрде да алдамагъанма, алай а къулакъла ушашдыла, джангылгъан эте болурма, энтда ма бу къулакъгъа да бир къара,— деб, ол Хубуннга тогъуз къулакъгъа джол салдырады. Ол заманнга Ёрюзмек да узаяды. Ахырында Хубун къайтыб келиб:

— Джаш, сен мени алдадынг, уруб ичинги бузарма, тонгуз кибик,— дейди.

Ачемез, аллына таукел атлаб:

— Атангы аман кёзюне, менме джылкъыны сюрген, эталлыгъынгы къалдыр- ма,— дейди.

— Атышмы, тутушму? — деб, Хубун ачыудан таре деб атылыргъа джетеди.

— Къайсын сюйсенг, ол! — дейди джаш.

Экиси эки эгиз тёбени джанына сюелиб, садакъ тартып башлайдыла. Алай бла беш кюнню къазауат этедиле. Ингир сайын Хубун, джашны биргесине алыб юйге элтиб, кесине къонакъ этеди. Эртденбла да бирге келиб, атышыб тебрейдиле. Экиси хар кюнюне 100-шер садакъ атадыла, бири да джерге тюшмейди, этлерине чанчыладыла. Хубун джюз садакъны кёлтюралмайды. Къатыны хар кюн сайын дарман-дары салыб аны сау этиб джибереди. Ачемез а, беш кюнде тийген беш „ джюз садакъны кёлтюралмай, къонакъ юйде эсин ташлайды.

Хубун:

— Сизни болууугъуз былайды,— деб, аны атны къуйругъуна тагъыб, бир къулакъгъа элтиб атады. Аны бла ишине кетеди. Хубунну къарауашы, айлана барыб, бир кюн аны кёреди. Сора ызына къайтыб келиб, Хубунну къатынына — бийчеге — хапар айтады. Экиси да барыб, джашны алыб келиб, юйде джат- дырадыла, бийче Хубуннга этиучю мадарланы этиб, джашха джан киргизедиле. Ол заманда джаш, кёзлерин ача:

— Хубун мени джюз ёлтюрсе да, мен аны джанын саулай къоймазлыкъма,— дейди.

Бийче, сейирсиниб:

— Нек сора? — деб сорады.

Джаш айтады.

— Сен аны ёлтюраллыкъ тюйюлсе, аны къой да, меннге тынгыла. Сен мени алсанг ёмюрлюк джашауунга, ол заманда сен Хубунну керти да ёлтюресе,— дейди. Ачемез бийчеге сёз береди, бийче да анга юретеди:

— Эшикни башында аны гидасы барды, ол гидады аны джанын аллыкъ. Сен къонакъ юйден бери тебрегенлей, ол мында билиб турлукъду. Алай а мен аны ыйлыкъдырыб, ёрге къобармай турурма. Гидагъа къолунг бир джетсе, болду.

Ингирде келеди Хубун, бийчеси аны тёгерегиге айланыб джатдырады. Бир заманда Хубун секириб орундукъдан джерге тюшеди.

— Не болгъанды, джанымы аласа да! — дейди бийче.

— Къонакъ юйде джаш тешине тургъанча кёрдюм.

— Оу-оу, аны ючюнмю джанымы аласа? Къалай келликди, тура эди къулакъда сойланыб. Алайдан башха джары сюйреген эди къарауаш,— дейди. Алай бла ол да джатдыра, ол да тура, джаш да эшикге джетиб, гиданы алыб юйге киргенинде, Хубун къычырыкъ этеди да, аны бла къычырыгъы тохтайды. Бийчени кесин да, мюлкюн да алыб, Ачемез Ёрюзмекге келеди. Ёрюзмек бир ыйыкъны тепси джыймай турады. Андан сора Ачемез юйюне къайта тебрейди, Ёрюзмек ашыра чыгъады. Сора Ачемез бийче къатыннга:

— Мен сени элтмейме, нек десенг, сен ёмюрлюк джашаб тургъан эринги манга ёлтюртдюнг, мени андан джигитге санаб. Джетген кюн сен меннге да алай этерге огъай дерик тюлсе, Андан эсе ма былай атамы къарнашы Ёрюзмекни джумушуна къарай тур,— деб, кеси джолгъа атланыб кетеди.