НАРТЛА! МАЛКЪАР - КЪАРАЧАЙ НАРТ ЭПОС
НАРТЫ! ГЕРОИЧЕСКИЙ ЭПОС БАЛКАРЦЕВ И КАРАЧАЕВЦЕВ

ТЕКСТЫ

IV. ДЕБЕТ — АЛАУГАН — КЪАРАШАУАЙ

Усхуртукланы Тотурбийни онтогъуз жашы болгъанды. Тотурбийни атасы уа темирчи Дебет эди. Ол жашланы таматалары Алауган болгъанды. Тотурбийни жашларын, ала къатын алгъандан сора, барын да Ёрюзмек къыргъанды. Алауганны уа: «Ол къарт болгъанды, къатын да алмагъанды, тюп боллукъду»,— деп, ёлтюрмей къойгъанды.

Алауганны эмчек анасы обур Сатанай эди. Бир жол Алауган къартла болгъан ныгъышха бара болгъанды. Сатанай аны озуп кетип, ашыкъ ойнай тургъан жашчыкълагъа барады. Сатанай жашчыкълагъа: «Мен сизге саугъала берирме, Алауган былайгъа жстгенлей, даулашып: „Алауганлай, алгъа туууп, артха къалайым, къатынсызлай къалайым“,— деп айтсагъыз»,— дегенди.

Алауган алайгъа жетгенлей, жашчыкъла даулашхандыла. Алауган: «Мен сабийлеге окъуна кюлкю болдум»,— деп юйге къайтды. Гемудагъа иерни салды. Тебиреди къатын излеп.

Сыртха чыкъгъанда, жерни жарылгъанын жамай тургъан бир эмеген къатынны кёрдю. Аны ёшюнлери имбашына къысылып болгъандыла. Алауганнга Гемуда: «Мен киштик жоргъамы этейим, сен а артындан барып, жуккасындан къап»,— деп юйретди.

Алауган эмеген къатынны жуккасындан къапды. Эмеген къатын аны тартып къолуна алып: «Ох, балам болдунг, ансы не татлы къабын боллукъ эдинг»,— деди.

Алауган а: «Сен да мени бычагъыма бир урум боллукъ эдинг, алай анам болдунг ансы»,— дегенди. Алауган къатын излей баргъанын айтды. Эмеген кесини къызын Алауганнга берирге деди.

Алауганнга къызны кёргюзтюрге элтип баргъанда, къыз отоуда болгъанды. Эмеген къыз отоудан чыгъа тебиресе, ауузун ачып, эшик башны бла босагъа тюбюн тенг этип, алай тургъанды. Анасы анга аш элтип баргъан сунуп, бу жол да алай этди. Анасы уа: «Мен санга эр келтиреме, кет былайдан»,— деп къызын артха отоугъа къайтарды. Къайта туруп, ол тишлери бла къысып, эшик жанланы бирге жабышдыргъанды.

Алауган къызны кёрдю, анга бюсюреди. Эмеген къатын Алауганнга бир уллу къазанны кёрпозтдю: «Муну этден юч толтур»,— деди.

Алауган Гемудагъа минип, эки къазанны толтурду, ючюнчюсюн жартылай къойду. Къыз Алауганнга: «Терк баргъандан къуй да толтур»,— деди. Алауган суудан къуюп толтурду. Эмеген къызны элтирге болжал салып, юйюне кетди.

Сора юч жыйырма киеу нёгери бла темир арба да алып, къызны келтирирге барды. Киеу нёгерле, келинни кёребиз деп, отоугъа кирирге тебирегенлей,къызны ауузуна ташайып кетдиле. Алауган эмеген къызны къамичи бла бойнуна урады да, киеу нёгерлерин ызына къусдурады.

Эмеген къызны чыгъарып, арбагъа миндиредиле. Арбаны ууатып,чёкдюрдю. Андан сора Алауган сермеп, аны Гемуданы бойнуна алды. Ат да ал аякълары бла итинсе, арт аякълары жерге бата, арт аякълары бла итинсе,ал аякълары бата баргъанды.

Юйге элтдиле, жабыу тюбюне салдыла. Бу, аны кёрюрге келгенлени къабып, жутуп тургъанды. Тас болгъанланы изледиле, тапмадыла. «Жабыу тюбюне ташайгъанны ташайтханлай»,— деп, хапары жайылгъанды.

Эмеген хар къозлагъандан эки жаш табып,тапханын а ашап тургъанды. Сатанай, аны билип: «Алауган ёлгюнчю турлукъду, андан сора уа халкъны битеу ашап тауусурукъду,— дегенди.— Бир амал этерге керекди»,— деп, ол эмеген къатыннга барады.

«Алгъын келинле бла эндиги келинле тенг тюйюлдюле,— дегенди.— Алгъын келинле ожакъ башындан къозлаучу эдиле. Эндигиле уа юйде жатып къозлайдыла»,— дегенди.

Эмеген къатын: «Айыплы болдум, ушайды да»,— деп, къозларгъа ожакъ башына миннгенди. Тапхан жашы келип ожакъда кюлге тийгенди. Аны орнуна Сатанай кючюкню салып,жашны къутхаргъанды. Эмеген къатын а экинчи жашын тапханлай, чабып тюшгенди да, аны да, ит кючюкню да къапханды. Чартлап: «Ой, ол ит обур бир итлик этди»,— деп, Сатанайны ызындан чыгъады.

Сатанай а, жашны алып, Минги таугъа элтип, буз сюммеклени ауузуна салып, буз бешикге байлап, къайтды.

Бармай бир ыйыкъ турады. Сора аш да алып баргъанда, сабий, бешикден чыгъып, олтуруп тура эди. Ашатып, тойдуруп, жипле бла бешикге къысып кетеди.

Дагъыда бир ыйыкъдан барады. Баргъанында, бешик бауланы да къыркъып, айлана тургъанлай табады. Ашатып-ичирип, сынжырла бла байлап, ызына къайтады. Бармагъанлай онбеш кюн турады. Баргъанында, сынжырланы къыркъып, тышына чыгъып тура эди. Ол сабий сейирлик ёсюп баргъанды.

Сора Сатанай: «Бир тутушайыкъ»,— дейди. Ала тутушадыла. Сатанай аны жыгъады. «Алыкъа бек къарыулу тюйюлсе»,— дейди. Аш ашатып, бёлеп, сынжырла бла къысып кетеди.

Бир ай туруп баргъанында, аланы хурттаклап, тышына чыгъып тура эди. Дагъыда тутушдула. Жашчыкъ Сатанайны хар булгъагъанындан жыгъып турду.

«Энди мен айтхан муратха жетдик. Энишге бир энейик»,— дегенди Сатанай. Атына да Къарашауай атайды.

Минги тауну тюбюне тюшгенлей, эмеген анасы аны кёрюп, таныды, ашаргъа чапды. Къарашауай анасын ёлтюрдю.

Алауган Къарашауайгъа айтды: «Мен къарт болгъанма, Гемуданы айыллары эски болгъандыла. Айылла ишлет, мен энди аны бла жюрюуню къояма, сен кесинге жарашдыр»,— деди.

Къарашауай, Дебетге барып, жангы айылла ишлетгенди.

Ол кезиуде нартланы чариш этиучю заманлары жетип болгъанды. Ерюзмекланы атлары, сегизкюнлюк жолгъа чабып, Минги тауну башына чыгъып тургъандыла.

Чариш болур заманнга акъсакъ Гемудагъа минип, Къарашауай: «Мени да чаришге къошугъуз»,— деп барды. Аны ким болгъанын билмедиле. Болса да чарншге къошдула.

Чариш башланнгынчы нартла атланы бир уллу талагъа уруп отлатхандыла.

Алайгъа Къарашауай Гемудасын алып барды. Бир кечеге Гемуда ол таланы отлап, къурутуп чыкъды.

Эрттен бла нартла чаришге кетдиле, Къарашауай алайда жатып къалды. Ала кетип, бир кюнден ызларындан жетди.

Чаришчиле Минги таудан къайтып келе тургъанда, нартланы обуру — Мичилиу тынгылап, къайсы ат алгъа келгенин билип болгъанды. Тынгылады да: «Усхуртукланы атларыны аякъ тауушу келеди»,— деди.

«Биз аланы къырып бошагъанбыз, энди Алауган санга чаришгеми келликди?!» деп, ийнанмагъандыла.

Къарашауай Гемуда бла жетди да: «Кюнюпоз ахшы болсун!»— деп нартла бла саламлашды. Анга кёп къаргъыш этдиле: «Биз а сизни къырып тауусханбыз деп тура эдик да, сен къайдан чыкъгъан налат болдунг?» — дедиле.

Къарашауай алагъа: «Кёлюгюзгеми тийдим?»— деп ызына къайтып, Шырданны атын ат кётюне къысып, Ёрюзмекни атын бойнуна салып, Минги тауну башына чыгъарды.

Нартла Къарашауайгъа уллу къайгъы боладыла: «Аны ёлтюрюрге къолубуздан келлик тюйюлдю»,— деп. Обур Мичилиу: «Мен анга бир амал этерме»,— деди.

«Не этериксе?»— деп сордула нартла. «Да Ёрюзмекни ариу къызьш анга берейик, киеу болса, бизге хата этмез».

Къарашауйны чакъырдыла. Къызны арбазда къоюп, Къарашауайны алып, юйге кирип, Мичилиу аны сыйлай болгъанды. Сора: «Къарашауай, къатын нек алмайса?» — деп сорду.

«Тапсам, алыр эдим,— деди ол.— Ол арбазда къыз а кимни къызыды?»

«Къыз бизникиди, жаратсанг, санга беребиз»,— деди Мичилиу.

Къарашауай къызны жаратды, нартла бла жууукъ болду.