Четверг, 28.03.2024, 17:54

Карачаевцы и балкарцы

Биреўню мингинден кесинги биринг игиди.
Полезные ссылки
  • Архыз 24Круглосуточный информационный телеканал
  • ЭльбрусоидФонд содействия развитию карачаево-балкарской молодежи
  • КъарачайСайт республиканской газеты «Карачай»
  • ILMU.SU Об аланах, скифах и иных древних народах, оказавших влияние на этногенез народов Северного Кавказа
Последние комментарии
04.01.2024 | 17:10 | Единая символика алан
Тут кто то про черкесов пишет и кипчаков не зная наверняка что черкесы были Кипчаками а адыги рабами кипчаков черкесов.
26.10.2023 | 15:14 | «Сборная команда Балкарии»… в Киргизии
Напишите на электронный адрес amb_76@mail.ru
25.08.2023 | 19:07 | 4. АРИУ САТАНАЙ
Аланская (осетинская) княжна Шатана, выданная за правителя древнеармянского Урарту (3 век до новой эры), в знак примирения после длительной войны, которую вела против армян коалиция кавказских племен, с аланами во главе.
25.08.2023 | 19:03 | 4. АРИУ САТАНАЙ
Далеко прославлена мудростью и красотой прекрасная обур Сатанай-бийче!
25.08.2023 | 10:56 | 13. ЁРЮЗМЕК БЛА ФУКНУ КЮРЕШЛЕРИ
Ёрюзмек - нартланы атасы!
14.08.2023 | 12:16 | 48. СОСУРУК В ИГРЕ С КОЛЕСОМ
Балкарцы и карачаевцы - самые гуманные на всем Кавказе! Только у них Сосрук исцеляется и снова становится первым из нартов!
05.08.2023 | 12:27 | 6. ЁРЮЗМЕКНИ ТУУГЪАНЫ
Нартны бий нарт Ёрюзмек!
05.08.2023 | 12:14 | 6. РОЖДЕНИЕ ЁРЮЗМЕКА
Величественно!
30.06.2023 | 17:54 | КАРАЧАЙ И БАЛКАРИЯ В РУССКО-КАВКАЗСКОЙ ВОЙНЕ
Некоторые кабардинцы ошибаются утверждая, что Кучук Каншаов и Нашхо Мамишев были кабардинцами. Нет, оба они балкарцы. Потомки Нашхо окабардинились, но самого Нашхо это не делает кабардинцем. Потомки сами свидетельствовали о своём происхождении от таубиев.
17.05.2023 | 08:45 | Единая символика алан
К текмету вы не имеете ни малейшего отношения...

Статьи

Главная » Статьи » Материалы библиотеки » Общие 1

57. АЛАУГАН БЛА ЗИНЗИУАР
НАРТЛА! МАЛКЪАР - КЪАРАЧАЙ НАРТ ЭПОС
НАРТЫ! ГЕРОИЧЕСКИЙ ЭПОС БАЛКАРЦЕВ И КАРАЧАЕВЦЕВ

ТЕКСТЫ

IV. ДЕБЕТ — АЛАУГАН — КЪАРАШАУАЙ

Алауган Минги тауда темирчи Дебетни уланы болгъанды. Ол гитче заманындан окъуна пелиуан боллугъу белгили болгъанды. Эки жюрекли, иегисиз къанга къабыргьалы, къулач жауурунлу болуп, бууунлары, балдырлары, орталыкъ или- кичлеча, базыкъ болгъанды. Темир ылытхынны бууунуна, чий чыбыкъны чёр- гегенча, чёргегенди. Гебен кибик суу ташланы къолташ этип атханды. Атла бла, ёпозле бла демлешип, къарыуун, кючюн сынагьанды. Бечеу бла сюйретген уллу сюйремелени бир къолтугьуна, имбашына алып кетгенди. Уллу тереклени тамырлары бла тартып къобаргъанды. Ашагьанда бир сайлама ирик, тирмен ташлача эки гыржын, он челек сыйыннган бир къазан шорпаны ашагьанды, ичгенди.

Алауганны кесинден сора да онсегиз къарындашы болуп, эм таматалары нарт улу нарт Алауган кеси болгъанды. Алауганны атасы кичилетип, уланларына къатын алгъанды. Алауган къатынсызлай бир бёлек жыл жашагьанды. Къартха айланып башлагъанды. Элни ауузуна: «Алауганлай къатынсызлай къарт болгь- ун!» — деп тюшгенди.

Алауган алай айтханларын эшитгенде:

— Хей-а... мен кесим жукъ да билмей тургъанымлай, халкъ кюлкюлюгю болуп турама да,— деп, оюм этип, атына иерин салып, сауутун, сабысын тагьып, Къаф таулагъа айланып кетгенди.

Айлана-жюрюй барып, бир уллу черекни бойнунда бир къара дорбундан къап-къара бир тютюн кюнню бетин къаралтып, къаяланы юсюн туманча басып тургъанын кёргенди. «Бу сейир, бу аламат не зат болур, мында не да болсун бир тамаша, сейирлик барды»,— деп баргьанды. Дорбунну тюбюнде атын тагьып, къылычын къолуна алып, акъырын барып, дорбунну ичине къарагьанды. Къа- рагьанда,. бир эмеген, эки эмчегин да имбашлары бла жауурун къалакъларына атып, ичинде юч ат чабарча бир элекни да алып, бир таш тегенеге дунияны букъу этдирип, юзмез бла унну бирге къатышдырып ун элей, отда жюз челек кирген къазаны къайнай, оту эмеген кирледен этил ген, аман ийисли къыйын жана.

Эмегенни уллулугъуна къарагьанда: ауузуну уллулугьу бир къулач, тюп эринлери эмчек башларына дери салынып, мангылайында бир кёзю, желкесинде да, адам башыча, экинчи кёзю, чолпан жулдузча, кём-кёк жылтырай. Чачы болмай, башы, доммакъча, къызарып, уллулугьу тогьуз геммешни бирге къош- ханча, болуп, борбайларыны, бутларыны, къолларыны уллулугьу, чеги бол- магьанча, алай. Тырнакълары, къушну бурнуча, узун жютюле кёрюнедиле.

Былай бла Алауган сейирликге къарап туруп, акъырын артындан барып, эмегенни эмчегин ауузуна салгьанды. Эмеген, чибин къонган сунуп, къолу бла узалгьанды. Ол заманда къолуна бир башха зат тийгенин сезгенде, артына къарагьанды. Къараса, ол а адам улу, нарт улу Алауган болгъанды.

— Ой, балам, балам, билмегенлей балам болуп къалдынг ансы, нечик татлы къабын боллукъ эдинг,— деди.

Алауган да:

— Ай, билмегенлей мен да санга кису болуп, сени къызынг болуп, манга берип къойсанг эди,— дегенди.

— Къонакъ, сен нарт улуладан болурса, ала бизни кёрюп болмайдыла. Алай сен жаратсанг, менде бир ариу къыз барды, аты Зинзиуарды, кел, кёр,— деп, экинчи бир дорбуннга чакъырды.

Эмеген къатын аллында, Алауган аны ызындан ол дорбуннга бардыла.

Дорбунну эшиклери уллу къангала бла ишленип эди. Эмеген къатын алгьаракъ кирип:

— Къызым, жаратсанг, нарт улуладан санга улан алып келеме, ариу къубул,— деп билдиргенди.

Алауган дорбуннга кирип, Зинзиуарны кёргенди. Зинзиуар эмеген къыз болса да, атасы нартла къатышладан болгъаны себепли, башха эмеген къызладан аз ушагъыулуракъды дерча кёрюндю: кёзлери чёмючлеча, ёшюнлери улакъ гыбыт- лача, бели антау гебенча, къарны сыра къазанча, билеклери, бутлары чигин- жилеча, ауузуну жарылгъаны беш къарыш чакълы болуп, къулакъ артларына жете, башы тюксюз, къызгьан багьырча, кёрюндю.

Не болса да, Алауган къызны деу, пелиуан болгьанын кёргенде, алыргьа жаратды, анасы да Зинзиуарны берирге ыразы болду.

Къыз да, анасы да Алауганнга бу шартланы салгьандыла: кюнде бир ашагьанда, тирмен ташча, бир тары гыржын, бир сау къой эти, юч челек шорпа ашатыргьа. Аякъларына айда бир тууар тери, юсюне-башына буу, марал териледен тон кийдирип, жашатыргъа, туугьанын къызны эркинлигине берирге, деп, бегим, шарт эп'ендиле.

Быллай бегим этгенден сора, Алауган къатынын элтирге киеу жёнгерле жыяргъа кесине нарт элине кетгенди. Нартладан къарап,— ол игиди, бу ахшыды, ол жигйтди деген адамладан эки жюз атлы жыйгъанды. Ол кюннге боллукъ аш, суу, ичгилерин, сауут-сабаларын да алып, жолгъа чыкъгъандыла. Келинни мин- дирирге темир арба, аны тартдырыргьа Гемуда, Генжетай атланы тукъумларындан тогьуз ат, ала арысала, аланы алышындырыргьа да тогьуз ат хазырлагьандыла.

Алауган кеси, Гемудагьа минип, киеу жёнгерлени алларында чыкъгъанды. Къолунда жюз къулач узунлугъу болгъан къуругъу болгъанды. Байракъ орнуна къурукъгъа эмегенлени баш суратларын, кеслерича этип, такъгъанды. Мында муратлары: эмегенлени къоркъутургьа, тохтамасагьыз, башларыгьызны кесип, этеригибиз былайды,— деген магьанада болгъанды.

Алауган атлылары бла жюз кюнлюк жолгъа юч кюннге жетгенди. Эмегенле нартланы келир кюнлеринс тогъуз жюз тохсан къазан асхандыла. Хар къазаннга да ючюшер буу, марал салып, хар бир къазанга тохсан тогъуз челек суу къуйгьандыла. Кюнчыгъыш жаны тенгизни тузундан хар бир къазанга бирер челек туз къуюп биширгендиле.

Киеу жёнгерле, барып, эмегенлени уллу тюзлерине тюшгендиле. Эмегенле аланы, атларындан тюшюрюп, уллу тюзде аш ашатыу, ичги ичириу башланнганды. Эмегенле кеслери ичип эсириучю кендирашдан, къундушдан, андыздан этилген ичкилени сыра къазанлагъа къуюп, уллу илкичле бла кётюрюп, келип алларына салгьандыла. Алауган къарап туруп, нартлагьа кёзю, къашы бла: «Ичмегиз, ичсегиз да малхунияла, телиле боллукъсуз,— деп билдиргенди. Нартла кеслери этип келтирген къара сыраларын доммай гыбытладан алагъа да къуюп, кеслери да ичип башлагьандыла. Алай нартла эмегенлеге, хыйла этип, алагьа ичирген сыраларына шайтан сют бла бюшкери сууланы къошуп, ичиргендиле. Алайдан эмегенле къутуруп, бир къауумлары агьачлагьа къачхандыла. Бир-бирлери бла тюйюш да чыгъаргъандыла.

Сора, алай эте келип, нартла бла эмегенле бир бирлери бла демлешиуге, бир бирлерин сынашыргьа чакъырдыла. Сора эмегенлени таматасы:

— Нарт улулары, сиз айып этмегиз, бизни адетибизге кёре, алгьа къонакъла бир иги юлгю кёргюзтедиле,— деп тилейди.

Нартла мынга ыразы болуп, азыкъ арбаларындан ичи тытыр суудан толуп тургьан, бир гыбытны келтиртип, бир сыртны башында жерге басдырадыла Араларында эм гитчелеринден бирлерин юйретип:

— Бар жерни тобукъларынг бла уруп, къарын жауун тышына чартлат,— деп иедиле. Нарт барып, ёрге секирип, гыбытны тобукълары бла урады. Бучхагьы тешилип тургьан доммай гыбытны тытыр сууу сыртны башындан чыммакъ агьарып, энишге саркъгьанын эмегенле кёредиле.

Дагьыда эмегенле:

— Эй, нарт улулары, энтда бир сейирлик зат кёргюзтюгюз,— деп тилейдиле.

Нартла азыкъ арбаларына барып, хуржунларын акъ арпа ундан толтуруп, сора башларына бирер акъ ташны кётюрюп, Алауганга келедиле. Алауган:

— Ха, нарт уланла, ол алып келген акъ ташларыъгызны ол сыртны башына чыгьып, къолларыгьыз бла ун этип, хауагьа суууругьуз,— деп буюрады. Нарт уланланы ючюсю чыгьып, хуржунларында унланы хауагьа атып, букъу этдире- диле.

Бу затланы кёрген менгиреу эмегенле:

— Эй-э... нарт улулары уруп, жерни жауун чыгьарадыла, ташланы къысып ун этедиле, была бла демлешиу этерге къолубуздан келлик тюйюлдю,— деп, къоркъадыла. Нарт улулары не айтсала да, бой салып, ыразы болуп, Зинзиуарны атландырыргьа башлагьандыла.

Аны юсюне жюз марал териледен тон этип кийдергендиле. Аякъларына бир доммай териден башмакъла этгендиле. Башына жюз бла жарым къарыдан кен- дираш халыладан жаулукъ къысып, къулакъларына тогъузлу жугьутурну мюй- юзлеринден сыргьала этип, такъгьандыла. Бууунлукълары доммакъдан болуп, жетижыллыкъ сабий ичи бла ётерча аллай тогъайла болгъандыла.

Сора киеу жёнгерле ашап, ичип бошагьандан сора, тогъуз ат жегилген темир арбаны жегип, келинни анга олтуртхандыла. Арбаны темир чархлары жерге батып, атла тарталмай тохтагьандыла. Сора нартланы бири Генжетайны бечеуге къошханда, атла тартып, жолларына чыкъгьандыла. Жолда суулагъа жетселе, кёпюрлени жангыдан ишлеп, алай ётдюргендиле. Алай бла Алауган, къатын алып, Минги таугьа келтиргенди.

Категория: Общие 1 | Добавил: drxblack (24.11.2014)
Просмотров: 563 | Теги: 57. АЛАУГАН БЛА ЗИНЗИУАР

Всего комментариев: 0
avatar