НАРТЛА! МАЛКЪАР - КЪАРАЧАЙ НАРТ ЭПОС
НАРТЫ! ГЕРОИЧЕСКИЙ ЭПОС БАЛКАРЦЕВ И КАРАЧАЕВЦЕВ

ТЕКСТЫ

III. СОСУРУКЪ/СОСУРКЪА

Эртте заманлада нартла от тамызабыз деселе, уллу къуру тереклени тамырлары бла къобарып, аланы кюнню кёзюне тутуп къабындыргъандыла. Не да кёкден садакъ бла жулдузну тюшюрюп, алай от этип тургъандыла.

Ма ол заманлада, бир сууукъ къышланы биринде, нарт элни битеу батырлары жортууулгъа к етгендиле.

Нартда жангыз онгсуз къартла, тиширыула эм сабийле къалгъанларын билип, эмегенле нарт эллеге чабыууллукъ этгендиле. Бек кёп адамны, малны ашап, нартланы мекямларын чачып, отларын ёчюлтюп кетгендиле.

Нарт батырла жортууулдан къайтханда, нарт элледе от болмай, ол къалгъан нарт улула да сууукъдан къырыла тура эдиле.

Эмегенле, нартланы отлары болмагъанларын билип, ала кюнден, не жулдузладан от тамызмасынла деп, жел кёрюклерин басып, битеу нарт эллени жел алып кетеди дерча, боран этген эдиле.

Ол заманда нартла, жыйылып, кенгешдиле. «Эмегенледен от урламасакъ, башха мадарыбыз жокъду, — дегенди Сатанай-бийче.— Бу ишни жаш Сосурукъ болмаса, киши эталлыкъ тюйюлдю», — дегенди ол нартлагъа. Сора нарт Сосурукъ жолгъа атланды. Эмегенле жашагъан Къуф таулагъа жетип, аланы бирлери жашагъан бир уллу дорбундан тютюню чыгъа тургъанын кёрдю.

Ол эмегенни дорбунуна Сосурукъ арсарсыз кирип барды. Кирип барып къараса: эмеген уллу отну тёгерегине чулгъанып, жатып жукълап тура эди. Сосурукъ, эмегенни уятмай, от алып кетерге мурат этди. Алай ол отдан сермеп кесеу алып чыгъаргъа тебирегенлей, эмегенни жангыз кёзюне кесеуден от тюшдю. Эмеген уянып, сермеп Сосурукъну аты бла бирге къолуна алды. «Не затса, не этесе мында?» — деп сорду.

«Нарт элден келгенме, от алыргъа келгенме», — деди Сосурукъ. Ол заманда: «Сен нарт Сосурукъну таныймыса?» — деп сорду эмеген. «Таныйма», — деди Сосурукъ.

«Да аны оюнларын билемисе?» — деп сорду эмеген. «Айхай, билеме», — деди Сосурукъ. «Алай эсе, аны оюнларын манга юйрет», — деди эмеген.

Сосурукъну мураты эмегенни ёлтюрюп, от алып кетерге эди.

Сосурукъ эмегеннге: «Сен манга бир уллу темир ылытхын бер да, мен аны бла къаядан ташла оярма, сен а, къаяны тюбюнде туруп, мен ойгъан ташланы башынг бла уруп, ёрге-ёрге атарса. Ол Сосурукъну бир оюнуду», — дейди.

Сосурукъ темир ылытхынны алып, къаягъа чыгъып, уллу ташланы оюп, энишге жибереди. Эмеген аланы, къая тюбюне жетгинчи, башы бла уруп, къаяны башы бла аудуруп, Сосурукъну къоркъутхан окъуна этди.

Болса да, Сосурукъ, этген мураты болмазын кеси ангылап, бир башха амал этейим деп, ойлады: «Экинчи оюну — кёлню бузлатыуду».

Эмеген кёлге киреди. Сосурукъ Тейриден тилеп, кёлню бузлатып, къысыр буз этгенде, эмеген, сыгъынып, бузну кётюралмай къалды. Эмегенни алайдан чыгъалмазын билгенде, Сосурукъ: «Энди сени башынгы кесейимми? — деп сорду.— Ма нарт Сосурукъ — менме», — деп билдирди.

«Да, менден темир ылытхынны алып, къая башына ташла ояргъа ёрлеп тебирегенингде, ызынгдан къарап, Сосурукъ болурмуса деп, ишекли болгъан эдим. Айтыугъа кёре, бутларынгы, тобукъларынгы энишгеси къынгырды деп эшитген эдим да, андан, — деди эмеген.— Сени сырпынынг мени сёлешген башымы кесмез. Мени кесими сырпыным барды да, барып, аны алып келип, аны бла кес».

Сосурукъ дорбуннга барды, анда эмегенни сырпынын кёрдю: «Алай мында муну бир тюрлю антсызлыгъы болмагъа эди», — деп, жалан къолу бла болмай, сырпыннга бир тыякъ бла узалып жетгенде, сырпын олсагъат окъуна уллу таууш бла «зынг» деп, алайдан чартлап, темир чигинжини кесип, жерге тюшдю.

Сосурукъ, сырпынны къолуна алып, эмегеннге барды.

Алай эмеген, кесини башы кесилгинчи, Сосурукъгъа: «Да энди ёлтюресе да, ёлтюресе, мени башымы кесгенден сора аркъа сюегими жилигин чыгъарып алсанг, ол санга не жерде да, не затха да жарар», — деген эди.

Сосурукъ кеси кесине: «Бу муну манга не ючюн айтхан болур? Мында бу эмегенни биягъы бир антсызлыгъы болмагъа эди», — деп, жиликни чыгъарып, бир уллу терекни бутагъына тагъады. Ол аркъа жилик ол терекге чулгъанып, терекни, сырпын бла кесгенча, къыркъып къояды. Эмеген, айхай да, аны алайлыгъын билип, Сосурукъну жояргъа мурат этгенди.

Энди Сосурукъ эмегенни юйюне эркин болуп, от да алып, нарт элине къайтып, юшюй тургъан нартланы ёлюмден къутхарды.

Бёлек кюнден сора Сосурукъ, нарт нёгерлеринден тёрт адам элтип, эмегенни дорбунуна барып, болгъан хазнасын тинтип, жыйып, нартлагъа алып келтирди.

Нартла нарт Сосурукъгъа эрлик аякъ Агунаны берип, уллу къууанч этгендиле. Сосурукъну алгъышлап, бу жырны жырлагъандыла: