НАРТЛА! МАЛКЪАР - КЪАРАЧАЙ НАРТ ЭПОС
НАРТЫ! ГЕРОИЧЕСКИЙ ЭПОС БАЛКАРЦЕВ И КАРАЧАЕВЦЕВ

ТЕКСТЫ

II. ЁРЮЗМЕК БЛА САТАНАЙ

Нарт улу Ёрюзмек нартланы ичинде хар не затда да: атышыуда, тутушууда, тюрлю-тюрлю оюнлада — аты айтылгъан нарт болгъанды. Ол кесини энчи жигитлигин, батырлыгъын да кёп кере кёрпозтюп тургъан белгили нартланы бири болгъанды.

Муну къарыууну, саныны уллулугъу да нартлагъа белгили кибих, нартланы жаулары эмегенлеге да туура болгъанды. Эмегенле Ёрюзмек бла сермешген заманда, ол аланы кёбюсюн ёлтюргенди. Нарт улу Ёрюзмек жортууулгъа чыгъып, мураты толмай къайтхан кезиую бир да болмагъанды. Тюрлю-тюрлю амалла къурап, ол не уллу къоркъууладан да чырмаусуз къутулуп тургъанды. Аны себепли нартланы ичинде Ёрюзмекни даражасы ёседен ёсе баргъанды.

Ёрюзмек кёп кере эмегенле бла, кёбюсюнде жашыракълары бла, нарт нёгерлери биргесине болуп да, кеси жангыз тюбеген заманда да аланы къырып тургъанды.

Ёрюзмекни да, нёгерлерини да садакъладан башха сауутлары болмагъанды. Садакъ атышыуда эмегенле аны жеталмазлыкъларын Ёрюзмек бек уста биле эди. Эмегенле бла тюбемей къалгъан кечесин бла кюнюн Ёрюзмек бек жарсыулу кезиуге санай эди.

Къалай эсе да ушкок деген сауут нарт Ёрюзмекни къолуна биринчи тюшюп, ол кеси аны сынап кёргенде, ушкокну юсюнден эмегенлени хапарлары болмагъанын билип, ол кеси бла ойлаша кетип, къарындашларына, нарт нёгерлерине да билдирмей, бёлек душманла бла окъуна сермешсе да, азлыкъ этмезча окъла да алып, ушкогун да имбашына атып, кеси жангыз жортууулгъа чыкъгъанды.Бара барып, бир къалын агъачдан ётюп, бир ёзеннге кирип, анда кийикледен кёп ёлтюргенди. Алайдан бир сыртха чыгъып, тёгерегине къарап, жол кёрмей, алайда кечге дери мычыгъанды.

Ёрюзмек кеч болгъанда, эки агъачны бирин бирине ышый кетип, от тамызып, этлеринден шишлик этип, ашап жукълагъанды. Экинчи кюн, танг атханлай, отну кёмюп, бир башха уллу ёзеннге тюшгенди.

Езен ичи бла суу ызны ёрге бара барып, кюн батаргъа жууукълашханлай, Ёрюзмек, сауутун-сабасын тешмегенлей, отун жыйып, от къайгъылы болуп башлагъанды. Тамам ол заманда аны къулагъына бир мурулдагъан таууш эшитилгенди. Ёрюзмек, арлакъгъа кетип, къая кибик бир уллу ташны артында бугъуп, ол мурулдагъанны излеп къарагъанды.

Бир замандан Ёрюзмек, жыйгъан отунлары таба бара тургъан, юч башлы бир къарт эмеген ни кёргенди. «Бу не этерик болур, былайлада тохтарыкъмы болур, огъесе кетерикми болур, жангызмы болур, нёгерлери бламы болур?» — деп сагъыш эте тургъанлай, ол юч башлы эмеген, бек арыгъанын таныта, отунлагъа жете-жетмез, келтирип келгенин атып: «Ох-ох-ох», — деп жерге чёкгенди.

Былайда Ёрюзмек: «Ох-ох-ох-ну сен къайдан билесе? Ол менме. Не болгъанды, харип? Не керекди? Мени атымы, бек онгсуз болмаса, киши да сагъыныр амалы жокъду. Айт, не болгъанды?» — деп, юсюне чыкъгъанды.

— Эй, адам улу! Бу тийреге адам аягъы басмаучу эди. Сен къайдан чыкъдынг? Бу къолунгдагъы уа не затды? — деди эмеген. Бу соруулагъа тюз жууап бермей, эмеген бла тюбешгенине къууанып, Ёрюзмек:

— Эй, шуёхум, манга соруула бергенни къой да, мени атымы нек сагъындынг, аны айт. Кереклинг бар эсе, менден уялма, къоркъма, — дегенди.

Эмеген Ёрюзмекни сауутларына къарап, жууап берирни орнуна биягъы:

— Бу не затды? — деп ушкокну кёрпозтгенди.

— Бу, — дегенди Ёрюзмек, — ким да болсун арыгъанны арыгъанын кетереди, не кереклиси болса да тапдырчыучу дарманды, муну иеси менме, атым да Ох-ох-ох-ду. Мени атымы ким сагъынса, ма муну алып келип, атымы айтханнга бир кере ёкюртеме. Аны эси тайып, сора, эс жыйып, минг жыл жашаса да, къарт болмай, арымай-талмай, къыйынлыкълагъа да тюбемей, тюбесе да, не кючлю душманын да хорлагъанлай ёмюрюн алай ашырады. Ма муну аты «тешиклиди». Къарайма да, сен муну бла шагъырей тюйюлсе, да аны ючюн арыгъанса да, кесинг да билмей, менден болушлукъ излейсе. Къарыусуз болгъан эсенг, айт, мен санга бу тешиклини ёкюртюп, къарыулу этейим.

— Да, — дегенди эмеген, — мен керти да, сен айтханча, къарт болгъанма, юч жюз жылны жашайма, а мал, мадар да кёп билеме, алай а бу сен айтханланы эшитмегенме. Мени эки тамата къарындашым барды, ала да, мен да кёп хазна да жыйгъанбыз, бек байбыз, тёртюшер жашыбыз да барды. Биз ючюбюз да, жашларыбызны юйретирге деп, чыгъып айланнганлы тамам жюз жыл болады. Ийнан, кючюбюз да аз болгъанды. Сен бизни къартлыгъыбызны кетерип, ёмюрюбюзню узакъ этип, жашларыбызны да алай этсенг, ёмюрюнгде бир затдан къыйналмай турурча хазна берирбиз.

— Эй, шуёхум, сен мени айтханымы тюз а ангыламадынг. Мени атымы эскергеннге болушургъа деп жашайма. Алай болмаса, мен санга да тюбемез эдим. Манга хазнагъызны кереги жокъду. Алай къарындашларынг бла жашларыгъыз къайдадыла? Ала къыйналып жюрюй эселе, мени атымы бир нек сагъынмайдыла? Энди, сен алагъа жолукъсанг, болумну айтырса, Мен а биреуге болмаса, талайгъа угъай, экеуге да жолукъмайма, — дегенди Ёрюзмек.

— Ай, Ох-ох-ох, бу сени бу сёлешген заманыма окъуна солудум, санларыма кюч кирди, анга мен къууанама. Бу тешиклини манга бир екюртюп, къартлыгъымы, арыгъанымы да кетерсенг эди, — деп тилегенди эмеген.

— Энди, сен мени айтханыма керти ийнандынг эсе, мен санга бусагъатдан арыгъанынгы кетерип, кюч-къарыу берсем, сен, кесинг да билмей тургъанлай, кесигиз жашагъан жерге ашыгъырыкъса. Сиз, эмегенле, ёлпончю душманыгъызны, артыкъ да нартланы хорларгъа жаратылгъансыз. Ол манга туурады. Сизни кетип айланнганыгъызны билип, кёп жыйын болуп, нартла сермеширге деп келе турадыла, ол да манга туурады. Алай а сизни жашагъан жеригизни мен арталлы да билмейме, аны айт, андан сора сени къарындашларынг бла сени да, аланы да жашларыгъыз къалайтын жюрюйдюле? — деп соргъанды Ёрюзмек.

— Кёп айланып, жюрюп, арыгъан да, талгъан да этип, мен былайгъа келгеними кёресе, мен ачыкъ айтайым: биз барыбыз да ма былайчыкъда тюбеширгеоноулашып, мен, от этерге деп, алгъаракъ келгенме, ала да кёп турмай жетерикдиле. Уугъа айланып, ёлтюрген кийиклерибизни мен этген отда шишлик этип, ашап, тоюп, былайдан бир кюн бла бир кече жюрюп, юйге алай жетерикбиз. Ала келир болжал кёп къалмай жетеди. Энди сен бу тешиклини манга ёкюрт да, тири жюрюрча эт, къартлыкъдан да къутулт, бир жукъ да къапдыр, этлеринг кёп кёрюнеди, — деп тилегенди.

Ёрюзмек ушкогун бир кере атдыргъанды, алай бла эмегенни тынгылы элгендиргенди. Эмеген асыры ийнаннгандан, керти да тири кибик болуп кёлленди.

Аны алайлыгъын кёрюп, Ерюзмек:

— Да энди, сен айтханда, сиз онбеш эмеген боласыз. Бир ёкюртген бла болуп къалмаз. Мен айтханымча, талайгъа, экеуге бирден кёрюнмейме. Андан эсе ма, этле ашап той да, нёгерлеринги келген келгенин ашатып, болумну да къысха айтып, бирем-бирем мен баргъан жолну жибер. Ал ёкюргенин эшитирса, айтама да, келген келгенин алайгъа, ол ёкюрген тауушха, айландырып жибер, — деп кетгенди Ёрюзмек.

Кюн ортасы болгъунчу окъуна Ёрюзмек айтхан жерине барып кесин бегитгенди. Эмегенле да от этилген жерге, керти да бек арып, онбешишер кийик кётюрюшюп жетгендиле. Алайгъа алгъа келген эмегеннге:

— Ай, сен бизден эсе жигит болуп, отун этип, от этип, кийикле да ёлтюрюп, эт хазырлап тура кёреме, — деп махтагъандыла.

Къарт эмеген нёгерлерин тынгылы сыйлап, тойдургъандан сора, Ёрюзмекни юсюнден айтханды:

— Былайда бизни къайсыбыздан да уллу, ариу сёзлю, бек акъыллы биреулен тюбеп, аламат затла айтханды. Да кёресиз отун да жыйгъанды, от да этгенди, бу къадар кийикни да манга къоюп, сизни тойдур деп кетгенди. Ай, аны бир ёкюртюучю тешиклиси барды. Ол аны жангыз бир кере ёкюртген эди да мени арыгъаным да кетип, тири болдум, кёресиз, къалай болуп къалгъанымы. Энди, ол айтханнга кёре, сизни хар биригиз бирем-бирем ма былай ары барлыкъсыз. Тюбегенигиз: «Ох-ох-ох», — деп къычырса, ол чыгъып, тешиклисин ёкюртюп, хар бирибиз не къарт болмазча, не кёп жюрюсек да арымазча, не тилегибиз да болуп барырча, алай этерикди, — деп Ёрюзмекден эшитгенича хапар айтханды.

Бары да былайдагъы къарт эмегенни сёзлерин къабыл кёрюп, кеси да ыразы болуп, тирилигине да сейир эте, бир жашыракъ эмегенни Ёрюзмекге жибергендиле.

Ол Ёрюзмекге келип, «Ох-ох-ох», — деп къычыргъанды. Ёрюзмек чыгъып, терк окъуна жерленип тургъан ушкогун аны юсюне жандыргъанды. Жаш эмеген алайда окъуна сойланнганды. Эмегенле ушкокну тауушун эшитип, элгеннгендиле да арыгъанлары кетгенча кёрюннгенди. Ол себепден, къауум-къауум барыргъа тилеселе да, къарт эмеген унамай, аланы бирем-бирем жиберип, бек артда кеси къалгъанды.

Ёрюзмек а келген келгенни уруп ёлтюрюп баргъанды. Аланы бири да артха къайтмагъанды.

Онбешинчи юч башлы эмеген кеси къалгъанды, ашны къалгъанындан да иги тоюп, ушкок «ёкюрген» жерге бара тургъанлай, Ёрюзмек аны аллына чыгъып:

— Сен керти да, эмегенлени биз сюйгенча жюрютгенсе, тап ёсдюргенсе, энди жашларынг да, къарындашларынг да, аланы жашлары да жерлерин тапхандыла. Сен да жеринги табарыкъса, ийнан. Кёресе, сизни себепли мен кёп къыйналдым эсе да, сизге къолумдан келгенни аямадым. Энтда да аямазлыгъыма сен да ийнан, алай а жангыз кесинги жибермейме. Ол нёгерлеринги да сау-саламат къайтханларын кёрийик да, сора хазнагъызгъа да къарайым, кёрейим да, сени бла да, ала бла да саламлашып кетерме, бирге барайыкъ, — деп уллу къалаларына жетгенлеринде, алайда эмегенлени тапмагъандыла. Ёрюзмек сейирсиннген кибик этип:

— Сизни дагъыда бу тийреде, не да арлакълада нёгерлеригиз бармы эдиле? Сени нёгерлеринг ары кетген болурламы? — деп соргъанды.

— Угъай, — дегенди эмеген, — бу жерлеге жууукъда эмегенле жашамайдыла. Ма былай ары барып, он кюн бла он кече жюрюсенг башха эмегенлени къалаларына тюберге боллукъду. Ала, чабыууллукъ этип, къыйнай туруучудула деп, уллу белгилитулпарладан хапарла эшите тургъанбыз, — деп башлагъанлай, Ёрюзмек анга: «Ол тулпарладан сен кесинг кёргснинг а болгъанмыды?» — деп соргъанды.

— Хо, — дегенди юч башлы эмеген, — кёплерин кёргенме, сермешген да эггенмс, кёбюсюнде ала хорлап келгендиле. Ма, мени, кесим кибик бары да менден тамата болуп, онтогъуз къарындашым бар эди. Бизни тукъумубузну нартла юзерге жетишдиргендиле. Кертисин айтсам, мен билип, тулпарла бла бизни тюбешгенибиздсн сора биз хорлап къутулгъан заманыбыз болмагъанды. Ахырында уа .биз бир жерде юч къарындаш къалгъан эдик да, санлап бир кере уугъа чыгъып, кийик ёлтюрсек да, аны этин тансыкъгъа ашап, бир заманыбызда уа адам эти бла кечиннгенбиз. Энди уа, кёресе, къуру онбешибиз къалгъанды. Къалгъанларыбыз ма нартла бла сермешгенде къырылгъандыла, — деп, хапар айтды. Сора: «Ёкюртчю, бир кёрейим, къалай ёкюреди тешиклиш», — деп тилегенди.

Ёрюзмек артхаракъ секирип:

— Боллукъду энди юргенинг, сиз тукъумдан артха къалгъан сен болгъанынгы билдим, бирсилеригиз да къалайда болгъанларын табарма, энди хазналарыгъызны да кёрдюм, — деп, ушкогун аны юсюне айландыргъанында, къарт эмеген къоркъуп, титиреп, къалтырап, терлегени терен кёл болгъан эди. Ала алай эте тургъанлай, Рачикъау бла Сибилчи Ёрюзмекни излей алайчыкъгъа келгендиле.

Ерюзмек, болумну былагъа айтып, тюшюндюрюп, ол къарт эмегенни да алайда уруп, болгъан хазналарын да атларына жюклеп, элтип нартлагъа юлешгендиле. Кёп турмай, ала ол къарт эмеген айтхан жерни излерге жортууулгъа чыгъып кетгендиле, дсп хапарда айтылгъаны алайды.