НАРТЛА! МАЛКЪАР - КЪАРАЧАЙ НАРТ ЭПОС
НАРТЫ! ГЕРОИЧЕСКИЙ ЭПОС БАЛКАРЦЕВ И КАРАЧАЕВЦЕВ

ТЕКСТЫ

II. ЁРЮЗМЕК БЛА САТАНАЙ

Кюнлени биринде Ёрюзмек, ныгъышха барып, мудахланып олтурду. Ныгъышдагъыла аны мудахлыгъын эследиле. Кесине сорургъа базынмай: «Ёрюзмек нек эсе да мудахды, бир тынгысыз болгъан иши барды», — деп бир бирлерине алай айтдыла.

Аны мудахлыгъын кесине сормай бир адам да билялмады.

— Ёрюзмек, ауругъанынгмы барды, нек мудахса? — деп сорду Сибилчи.

— Энди, — деди Ерюзмек, — мен къарт болгъанма, ёлюр заманым жетип келеди. Ёлюп кетгинчи, жаш заманымы эсиме тюшюрюп, энтда бир жортууулгъа айланып келсем эди деп, аны сагъышын этеме.

«Къарт болсам да — нартма!» — деп, Ёрюзмек экинчи кюн жолгъа атланды. Айлана-жюрюй кетип, эчкиле кюте тургъан, эмегенлени бек таматалары, бир кёзлю къарт эмегеннге тюбеди.

— Кюн ахшы болсун, чийбыдыр! — деп саламлашды.

— Хыйлачы адам улу, не айланаса, не жюрюйсе? — деп сорады Ёрюзмекге эмеген.

— Угъай, мен ол сен айтхан хыйлачы адам улуларындан тюйюлме, — деди.

Сора, эмеген эркечине: «Эчкилени тас этмей сюре кел», — деп, кеси уа Ёрюзмекни да биргесине алып, дорбуннга барады.

Эмеген, чийли, ийисли этле ашатып, Ёрюзмекни юч кюн тутду. Сора, тёртюнчю кюн эмеген сюрюуден келип, от этерге тебирегенинде, отлары ёчюлюп тургъанын кёрдю.— Адам улу, сиз хыйлагъа уста боласыз, от тамыз, — деп къысды эмеген.

— Мен жаш заманда, бизни отубуз ёчюлсе, нарат терекни къобарып, кюнню кёзюне тутуп, къабындырыучу эдик. Не да, садакъ бла уруп, жулдузну кёкден тюшюрюп, аны бла от тамызып тургъанбыз. Энди мен къарт болгъанма, ол затланы этерге къарыуум жетмейди, — деди Ёрюзмек.— Алай бир амал этейик, — деп, ол, сермеп, къаядан, черенча, бир уллу сыныкъ къобарды. Терек бутакъла жыйды. Ол къая сыныкъ бла къаяны сермеди. От жилтинле чыгъартып, дунияны кёк жашнагъанча жарытып башлады. Жилтинлени кёкге учханлары жулдузла болгъандыла, тюбюне акъгъанлары отунланы жандыргъандыла.

Отха къазан асдыла.

— Эт бишгинчи эмегенлени жашауларындан бир хапар айтсанг а, — деп тиледи Ёрюзмек эмегенден.

— Виз, эмегенле, — деп башлады ол, — сизнича кийим киерге билмейбиз. Дорбунлада жашайбыз. Ауругъаныбыз болса, юсюне, тюбюне чырпы, салам, башына таш жастыкъ этип жатдырабыз. Дарманнга адам къанын жылылай ичиребиз. Не да адам этни шорпасын ичирип багъабыз. Алай бла эркин жашап турганбыз. Энди уа бизни ол гитче адам улулары къырып, тауусуп барадыла. Бу арт кюнледе бизге нарт улулары келечиликге келгенбиз деп, алдап, бир бирибиз бла тюйюшдюргендиле, бир бирибизни къырдыргъандыла. Энди аладан, жаралы болуп, жангыз кесим къалгъанма. Эмегенлени эм арты менме, энди менден сора, эшта, жер юсюнде эмеген къалгъан болмаз. Кесим да кёп жашагъанма, кёп ачыу сынагъанма.

Сора Ёрюзмек:

— Эмегенле ненча жыл жашайдыла? — деп сорду.

— Орта эсеп бла юч жюз жыл, — деп, эмеген кеси да сорду:

— Ёрюзмек алай къарыулу, батыр болгъанмыды?

— Угъай, ол аллай бир батырладан, тулпарладан да болмагъанды.

Ёрюзмек аны айтып бошагъанда, эмеген жукълады. Кёзю къып-къызыл болгъанда, Ёрюзмек къызгъан шишни эмегенни жангыз кёзюне сугъады.

Эмеген дорбунда, эчкилени ичинде, кесин ары-бери ата, танг атхынчы Ёрюзмекни излеп турду. Ол да эчкилени ичинде кесин тапдырмады. Эмеген ачыуланып:

— Мен кесим да: «Сен Ёрюзмек болурса», — деп ишекли болгъан эдим.— Алай мен сени табарма, — деп эчкилени аякъларыны арасы бла тийип кёрюп, дорбундан бирем-бирем тышына жиберип башлады.

Ол заманда Ёрюзмек, башчы эркечни тутуп, терисин ариу сыдырып, терини ичине кирип, дорбундан чыкъды.

Эмеген а, Ёрюзмекни къутулуп кетгенин билмейин, дорбунну эшигине къая гыйыны салды. Ёрюзмек а тышындан:

— Энди мени дорбунда табаллыгъынгы бир кёр, — деп къычырды.

— А, адам улу, сен этген муратынга жетдинг. Энди уа муратынг неди? — деп сорду эмеген.

Ёрюзмек айтды:

— Мен эмегенлени барысын да тюп этерме деп, алай чыкъгъан эдим жолгъа. Сен да адам улусун жокъ этерик муратынгы айтхан эдинг манга, сёзюне ким кертичи болгъаны ачыкъ болду.

Эмеген Ёрюзмекден тиледи:

— Мени бир къара эркечим барды, аны кес да ётюн кесинги кёзлеринге сюрт. Аны сюртсенг, жерни тюбюнде не болгъанын кёрюрсе. Мени кёзюме уа жюрек къанын сюртюрча, мен табарча, аны терини юсюне салып кет.

Ёрюзмек, терини юсюне ётню салып, жюрекни кесине къояды. Эмеген к еле келип, эркеч терини юсюнде ётню алып, кесини кёзюне сюртеди. Ол а аны кюйдюрюп, мыйысына жетеди.

Эмегенни ол ёт алай кюйдюргенинде, ол не этерин билмей, кесин ары-бери атып, бир къаядан башха къаягъа урады.

— Манга дертинги жетдирдинг. Сен адам улуну бек хыйлачыларындан болур эдинг, — деди эмеген.— Сен мени ёлтюрмесенг да, мен кесим ёллюкме. Алай сенден энтда бир тилеригим барды. Кесген эркечинги чегисини бир къыйырын кесинги белинге, бирси къыйрын а къара текени мюйюзлерине такъсанг, малла сени ызынгдан тизилип барлыкъдыла.

Ёрюзмек, эмеген айтханча этмей, эркечни чегисин терекге къысады. Терек чыкъар-чукъур этип тебирейди. Чыкъырдагъанны Ёрюзмек сунуп, эмеген ары чабады. Чабып баргъанлай, кесин къаягъа уруп, къаядан кетип ёледи.

Алай бла Ёрюзмек, эмегенлени артларын юзюп, малларын нарт эллеге сюрюп кетеди.