Пятница, 29.03.2024, 08:45

Карачаевцы и балкарцы

Сыртда буўдан къолда къоян иги.
Полезные ссылки
  • Архыз 24Круглосуточный информационный телеканал
  • ЭльбрусоидФонд содействия развитию карачаево-балкарской молодежи
  • КъарачайСайт республиканской газеты «Карачай»
  • ILMU.SU Об аланах, скифах и иных древних народах, оказавших влияние на этногенез народов Северного Кавказа
Последние комментарии
04.01.2024 | 17:10 | Единая символика алан
Тут кто то про черкесов пишет и кипчаков не зная наверняка что черкесы были Кипчаками а адыги рабами кипчаков черкесов.
26.10.2023 | 15:14 | «Сборная команда Балкарии»… в Киргизии
Напишите на электронный адрес amb_76@mail.ru
25.08.2023 | 19:07 | 4. АРИУ САТАНАЙ
Аланская (осетинская) княжна Шатана, выданная за правителя древнеармянского Урарту (3 век до новой эры), в знак примирения после длительной войны, которую вела против армян коалиция кавказских племен, с аланами во главе.
25.08.2023 | 19:03 | 4. АРИУ САТАНАЙ
Далеко прославлена мудростью и красотой прекрасная обур Сатанай-бийче!
25.08.2023 | 10:56 | 13. ЁРЮЗМЕК БЛА ФУКНУ КЮРЕШЛЕРИ
Ёрюзмек - нартланы атасы!
14.08.2023 | 12:16 | 48. СОСУРУК В ИГРЕ С КОЛЕСОМ
Балкарцы и карачаевцы - самые гуманные на всем Кавказе! Только у них Сосрук исцеляется и снова становится первым из нартов!
05.08.2023 | 12:27 | 6. ЁРЮЗМЕКНИ ТУУГЪАНЫ
Нартны бий нарт Ёрюзмек!
05.08.2023 | 12:14 | 6. РОЖДЕНИЕ ЁРЮЗМЕКА
Величественно!
30.06.2023 | 17:54 | КАРАЧАЙ И БАЛКАРИЯ В РУССКО-КАВКАЗСКОЙ ВОЙНЕ
Некоторые кабардинцы ошибаются утверждая, что Кучук Каншаов и Нашхо Мамишев были кабардинцами. Нет, оба они балкарцы. Потомки Нашхо окабардинились, но самого Нашхо это не делает кабардинцем. Потомки сами свидетельствовали о своём происхождении от таубиев.
17.05.2023 | 08:45 | Единая символика алан
К текмету вы не имеете ни малейшего отношения...

Статьи

Главная » Статьи » Къарачай-Малкъар тилде » Хапарла

НОРВЕГИЯДА БИРИНЧИ ТАУЛУ ТИШИРЫУ
НОРВЕГИЯДА БИРИНЧИ ТАУЛУ ТИШИРЫУ


Лондонда ингилиз тилде чыкъгъан журналда («Журнал Института проблем мусульманских меньшинств», 1991) Со-ветле къарачайлылагъа – Шимал Кавказ-ны бир тюрк-муслиман халкъына  – къа-лай сюргюн этгенлерини юсюнден уллу статья-макале басмаланнганды. Аны джазгъан норвежли доктор, профессор Альф Граннес эди. Ол макелени, орус тил-ге кёчюртюб, 1992 джыл «Юйге Игилик» (№  8) газетде берген эдик.

Олсагъатда мени сейирсиндирген – бизге джан аурутуб алай джазаргъа бу Альф Граннесни эсине къалай келген бо-лур экен? Энди ангылайма: анга ол иннет-ни сингдирген  Зоя болгъанын – Граннес-ни юй бийчеси. Заманында профессорну кесине тюбеялмагъаныма джарсыйма: ол 2000 джыл ауушханды. Зоя бла уа олтуруб ушакъ этебиз.

Зояны атасы Боташланы Аслан-Мырзаны джашы Тинибекди, Къарт-Джуртчу. Ол 1880 джыллада туугъанды. Окъуугъа-билимге уллу магъана берген юйюрде ёсген Тинибек окъууун Санкт-Петербургда тамамлагъанды. Терен били-ми болгъан, орус, француз тилледе эркин сёлешген таулугъа иш къайда да табыл-лыкъ эди. Алай а, халкъы бла болургъа излеб, джуртуна къайытыб, джер-джерде устаз болуб ишлегенди. 1917 джыл боль-шевикле хорлагъанларында, Тинибекни да къыйнар керекли къоймагъандыла. Ёзге ол – акъыллы, билимли адам – не да этиб, халкъын джакъларгъа, билим джаяргъа кюрешгенди. Бютеу ёмюрюн устазлыкъ ишге бергенди: «Бизге неден да алгъа къара таныргъа керекди. Бизни сакъла-рыкъ, джакъларыкъ да окъуу-билимди. Тамблагъа эшик-терезе да – Китабды».

Зояны анасы Кърымшамхалланы Хаджи-Мырзаны къызы Фатимады. Хар неге класс кёзден къарагъан заманлада, къыйнар ючюн, тукъуму огъуна озуб джетгенди. Алай болса да, эки онглу тукъумну балалары Тинибек бла Фатима, «сабыр тюбю сары алтын» дей, джашай барлыкъ да болур эдиле, къазауат баш-ланмаса.

Фашистле Къарачайгъа кирген кёзюу-леде да, Тинибек «халкъ джангылмасын» деб, кёб къыйын салгъанды. «Колхоз малланы сакълагъыз. Совет аскер ызына къайытса, колхозланы ызына къураргъа тюшер». Къайсы эсе да тил этиб, немчала Тинибекни тутадыла. Аны къутхаргъан Халилланы Саидни къатыны Намыслы болгъанды. Ол айтханды: «Бу тюзлюгюнг къоймайды сени, Тинибек. Совет власт да аны ючюн къыйнай эди сени, немчала да аны ючюн. Ёзге мен сени ийдирейим» деб, къычырыб башлагъанды: «Мен, Ком-мунист, коммунизмни душманы Боташ улу бла бир тюрмеде турургъа излемей-ме! Не аны, не мени къоратыгъыз былай-дан!..». «Алай бла, ол джигит тиширыуну кючю бла, башыма бош болгъан эдим»,  – деб хапар айтыучан эди артда атам, деб эсгереди Зоя.

Немчала ызларына айланнганларын-да, минг-минг орус, украин, къазакъ, ши-мал кавказлы халкъладан да бармакъ бла санарча бир кесеги ала бла кетелле. Ол зауаллыланы ичинде – Тинибек, Фатима, Зоя да анасыны къойнунда. Алай башла-нады къачхынчыланы къыйынлыкъдан, джарсыудан толу джоллары. Совет кърал оюлгъандан сора, ол кёзюуге да башха кёзден къараргъа онг барды. Кимин бай-лыгъы ючюн, кимин окъууу ючюн, кимин тукъуму ючюн къурутуб баргъан комму-нист джорукъдан баш алыргъа мадар та-быб, тышына кетгенлеге тёре болургъа эркинлигибиз бармыды? Хар кимге да, хар неге да керти, тюз багъа берилмей, Тюзлюк къалай хорлар?

Зоя хапарын бардырады: «Аманны кеминде Италиягъа джыйылдыкъ. Алай-да джыл чакълы тургъан заманыбызда италиян тилде да сёлешиб тебредим. Атама «Дженерале» дей эдиле, меннге да Дзулиа. Бир кишиге хыянатыбыз бол-магъаны ючюн бизни бек сюе эдиле. Биз  джашагъан юйню ханымы Пальмира: «Былайда тохтагъыз да къалыгъыз, кетме-гиз!» –  деб кюрешген эди. Къалмадыкъ. Кетдик. Анам хаман: «Джангылгъанбыз, ызыбызгъа къайытайыкъ!» – деб къоймай эди. Австрияда ингилиз аскерлеге кесибиз бардыкъ. Ала уа, къолларына тюшгенлени барын, тюйюб-уруб, грузовиклеге быр-гъаб, советлеге бериб бара эдиле... 

Бизни бизничалагъа къошуб, чекде тинтиб, суу джуугъанча этиб, сора мал вагонлагъа уруб, Сибирге ашырдыла. Кемеровская областны Осинники элин-де эркишилени башха лагерлеге, тиши-рыула бла сабийлени да башха лагерлеге урдула. Ой, анда бир кёб сабий къырыл-гъан эди!.. Ауругъан сабийлени барына да укол эте эдиле, ол уколладан сора ала кёб бармай ёлюб къала эдиле. Мени ау-ругъанымы анам джашырыб, джанымы алай сау къалдыргъан эди. Анамы, бирге-сине айландырыб тургъан бир къарачай кюйюзчюгю бар эди, амалсыздан аны да элчи тиширыулагъа сют бла ётмекге ау-ушдуруб къойгъан эди. Алай эте, 1946 джылны джазына джаныбыз сау чыкъды. Зонадан да башыбызгъа бош болдукъ. Ол бетон къабыргъаладан сора, кырдыкны джашиллиги бюгюн да эсимдеди. Джю-рюялмай эдим – алай къарыусуз болгъан эдим. Атама да эркинлик берилиб, элде бир фатар тутуб, бирге джашай тебре-дик. Кёб турмай, атам школда ишге джа-рашды – кочегар болуб. Устаз болургъа эркинлик бермей эдиле. Школну дирек-тору атамы билимине сейирсине эди… Сибирден 1962 джыл къайытхан эдик Къарачайгъа...» 

Зоя Томск университетни биология фа-культетин («адамны эмда джаныуарланы физиологиялары» бёлюмюн) бошагъанды. Андан сора Ленинградда (къачан эсе да атасы окъугъан шахарда) аспирантурагъа киреди. Ол кёзюуде анда Норвегиядан да талай джаш окъуй эди. Аланы бирлери Альф Граннес эди – Парижде Сорбонн университетни таууусуб, Ленинградха стажировкагъа келиб тургъан алим. Зоя бла Альф танышалла, бир-бирин джара-талла, юйленелле. Алай а коммунист джо-рукъ тыйгъычла салыб, Зоя Норвегиягъа кетерге эркинлик джангыз сегиз айдан алалады. Олсагъатда чекле бусагъатдача ачыкъ тюл эдиле.

1966 джыл Осло шахарда Зоя кесини усталыгъы бла институтда ишлеб баш-лайды. Норвеж тилге дженгил тюзеледи, ингилиз тилни билгени да болушхан бо-лур. 1970 джыл Берген шахаргъа кёче-диле. Альф мында университетде ишлеб башлайды. Зоя да  – кесини усталыгъы бла. Зоя университетни психология факультетинде 6 джылны окъуб, джангы усталыкъ да алады. Аны бла тохтамай, дагъыда юч джыл окъуб невропсихолог болады. Арт кёзюуге дери Берген универ-ситетни клиникасында ишлеб тургъанды. Кёб адамгъа болушханды. Иги усталагъа тюшер ючюн, кёб заман сакъларгъа ке-рекди. Зояны сёзю бла, болджал салмай, экинчи кюн огъуна, мени джюрегими да бек иги немча кардиолог тинтген эди…

Зоя Орта Азиядан къачып келген къа-рачайлылагъа тюбегенин да айтады. Алай а аланы мында къалдырыр онг джокъду – къарачайлы болгъаны ючюн азаб чек-гени дуниягъа белгили тюл эсе, кеслери ёлюмден къачханбыз дегенликге, мында киши ийнанмайды – ызларына къайта-рыб баралла. «Орта Азияда таулулагъа мени айтырым, – дейди Зоя, – анда джа-шаялмай эселе, Къарачайгъа къайытыргъа кюрешсинле: эски джуртларында къал-гъанлача болурла. Къачхынчы болуб, тыш къыраллагъа ётюб, башларын джарлы этмесинле».

«Рахатлыкъ эмда Эркинлик ючюн» атлы Халкъла арасы тиширыу Лига бар-ды. Аны Гъарб Норвегияда бёлюмюню башчысы Зояды… 

Бюгюн Къарачайда бола тургъан иш-леге бек къыйналады. 

«Мен эшитген хапарла керти эселе, школлада окъуу китабла джетишмеген-ден, сабийле къарачай тилден, литерату-радан билим алалмайла. Бир къауум ата-ана уа сабийлери къарачайча окъурларын излемейди. Ана тилин, культурасын бил-мей ёсген сабий ол къарачайлы болаллыкъ тюлдю. Ол къыйын заманлада атам-анам Сибирде огъуна манга къарачай тилни сингдириб кюреше эдиле. Ана тилим манга къаллай бир джарагъанды. Аны кю-чюнден тюрк тилли халкъланы адамлары бла къыйналмай сёлешеме. Альф Граннес ондан аслам тилни биле эди. Тюрк тилни билгени себебли, ол къарачайча да ангы-лай эди. Адамны АДАМ болууу, халкъ-ны да ХАЛКЪ болууу эм алгъа тилинден, культурасындан башланады. Сабий гитче-ликден къайсы халкъны культурасы бла, тили бла ёссе – ол халкъны адамы болуб къалады. Артда аны тюрлендирген бек къыйынды. Ол себебден сабийлерин ана тилсиз къояргъа излеген уллула ангылар-гъа керекдиле: халкъны джокъ болууу тилини джокъ болууундан башланады. Мен къарачай тилни билмеген болсам, кесиме къарачайлыма деяллыкъ тюл эдим. Халкъны къырыб, кёчюрюб думп этерге да боллукъду. Зорлукъ этмегенлей, тилин-ден, культурасындан сууутуб, Джуртунда къурутургъа да боллукъду халкъны. Ёзге тарих эси, миллет сезими, ангысы бол-гъан халкъ кесин хорлатмаз, кесин сакъ-лай билир. Кёб къыйынлыкъ кёрген, алай а тас болуб къалмай бюгюнлеге джетген халкъыбыз аллай сабыр, басымлы, оюмлу халкъладан болур деб умут этеме».

Эки джыйырма джылгъа джууукъ-лашады Зоя Норвегияда джашагъанлы. Аллай бир заманны ичинде ол ана тилин-де сёлеширге мында адам табмагъанды, къарачай тилин унутмай тургъаны да сей-ирди. Унутхан къой, джазгъанымда талай халат табыб, мени хайран этгенди. Орус, ингилиз, норвей, болгар, поляк, тюрк тилледе къыйналмай сёлешеди. Алай а туугъан халкъын, Минги Таулу джуртун эсден кетермейди. Бола тургъан ишледен хапарлыды.

«Совет къралны чачылгъаны уллу халкъланы огъуна абзыратханды. Аз санлы къарачай халкъ сагъайыб, кесин эскериб, бирикмесе – ачыргъа боллукъ-ду. Мен кёб къралны, кёб халкъны кёр-генме, къууаныб, ёхтемлениб айтыргъа боллукъма: къарачай адебге, намысха джетген джокъду. Алай а, Къарачайны адети, адеби, намысы да тили бла бирге седирей баргъанына къыйналама… 

Дагъыда барды сагъыш этер затла. Тау этеклери бизни джуртубуз болгъан бла бирге, байлыгъыбыздыла. Алайларын башха миллетли адамлагъа сатмазгъа ке-рекди. Бюгюн ачхагъа къызыб, Доммай-ны, Архызны, Тебердини башхалагъа кючлетсек, артда алайларын кюсербиз, ызына уа алалмазбыз. «Край наш поруган, и горы отняли, и мёртвым покоя в земле не дают» деб, тегейли Коста Хетагуров айтханча болуб къалмасын. Малкъар-Къарачай халкъны джурту – туризмни Меккясы боллукъ бир джерди. Бюгюн ол джерни башхалагъа сатхан – ол билиб, билмей эте эсе да – джуртун, халкъын сата турады.

Къайсы халкъны да Халкъ этген тёрт тутуругъу барды: дини, тили, тарихи, джурту. Аладан бирин тас этгенлей, халкъ тас болуб башлайды. Джангыз миллет ангы, тарих эс, Китаб сакълайла аны. Минг-минг джылланы келген халкъ джолу бюгюнледе юзюлмесин. Тилибизге да, джерибизге да, бир-бирибизге да сакъ болайыкъ...»

Норвегияны Берген шахарында джа-шайды ма быллай огъурлу, билимли, хал-къын сюйген, керти къарачай джюреги болгъан Зоя Граннес. Кёб джашасын ба-рыбызгъа да къууанчха.

 

 Лайпанланы Билал,

Норвегия

Категория: Хапарла | Добавил: moonbloke (31.05.2015) | Автор: Лайпанланы Билал | Источник: http://as-alan.com/1162.pdf
Просмотров: 944 | Теги: норвегия, карачаевцы

Всего комментариев: 0
avatar