Совет Союзну заманында, бир белгили кюннге жоралап, уллу ишле тамамлап болгъандыла. Озгъан ёмюрню отуз бешинчи жылында СССР-ни колхозларыны биринчи битеусоюз съездлери бола эди. Анга атап, республиканы бек айырмалы, жигит къаячылары Элбрусну эки тёппесине, ызы бла уа Казбекге да чыкъгъандыла.

Совет Союзну заманында, бир белгили кюннге жоралап, уллу ишле тамамлап болгъандыла. Озгъан ёмюрню отуз бешинчи жылында СССР-ни колхозларыны биринчи битеусоюз съездлери бола эди. Анга атап, республиканы бек айырмалы, жигит къаячылары Элбрусну эки тёппесине, ызы бла уа Казбекге да чыкъгъандыла.

Ала онтогъуз адам бола эдиле. Аладан жангыз бири оруслу эди – доктор жаш Владимир Лещинский. Къалгъанлары уа – таулула. Кеслери да онжетиси элбрусчула, бирлери уа Бызынгыдан – Толгъурланы Ибрагим. Элбрусчула уа быладыла: Хажиланы Сейит, Тилланы Юсюп, Къочхарланы Тахир, Къочхарланы Магомет, Хаджиланы Таукай, Хажиланы Сюлемен, Хажиланы Хасан, Хажиланы Чотай, Хажиланы Омар, Жаппуланы Наны, Жаппуланы Исмайыл, Жаппуланы Нашы.

Быланы биргелерине эбизе жаш Давид Гавашели да болгъанды. Аты, тукъуму эбизе болгъанлыкъгъа, туугъандан бери да бизде жашагъанды. Тилибизни да бек уста биле эди. Танымагъан анга таулу дерик эди ансы, башха адамды деп айтырыкъ тюйюл эди.

Бу жашлагъа дери къыш Элбрусха адам чыкъмагъанды. Ол бир да болмагъанча къыйын иш эди. Бу заманда тау башында угъай, этеклеринде окъуна сууукъла, боранла адамлагъа кёз ачдырмайдыла. Болсада, аладан да къоркъмай, артха турмай, чынтты таулу жашла Европаны бек бийик чукуюна чыгъаргъа таукел боладыла. Аланы ол ишлерине къараргъа Москвадан экеулен келедиле. Аладан бирлерин – Владимир Еланчикни энчи тау отрядны таматасына саладыла. Ол, баям, быллай ишде сынауу болгъан адам болур эди. Бир къауум кюн жашла жарау этгендиле.

Экинчиси Виктор Вальцев а отрядны завхозу эди. Ол аланы ашларына, сууларына, кийимлерине къарагъанды. Къышда таугъа чыгъарыкълагъа энчи кийимле керек эдиле. Мында уа аллай зат жокъ. Москвачыла аланы Италиядан келтиртедиле. Бир-бир суратлада бёркле, кёзлюкле кёрюнюп турадыла.

Элбрус эл Советни председатели Сотталаны Салих да былагъа къолундан келгенича болушуп тургъанды. Ары-бери барыргъа тюшюп, улоу керек болса, башха жумушларына да къарагъанды. Врачлары да кюннге эки кере: эрттен, ингир жюреклерине тынгылагъанды, къан басымларын ёнчелегенди.

Онтёртюнчю январьда, отуз бешинчи жыл къаячыла, ол санда онжети таулу жаш, бир эбизе, бир да оруслу врач, Минги тауну эки чукуюна да чыгъып къайтадыла. Къыйналгъан этген эселе да, бирини ачыгъаны, заран тюшгени да болмагъанды. Элде халкъ жыйылып, уллу той-оюн этип, алай тюбеген эдиле.

Къаячыланы, юйлерине да жибере турмай, тюзюнлей Дюгерге алып кетедиле. Анда да кёп турмай, Казбекге (Къазмантау) ёрлейдиле эм андан Москвагъа телеграмма жибередиле. Къышда эки таугъа да чыгъып къайтхан жашланы намысларын-сыйларын кёредиле. Алгъа бек кётюрюп да турадыла. Хажиланы Сейитге бла Тилланы Юсюпге Тегенеклиде тюплю-башлы юйле да ишлетедиле. (Артда Юсюпню юйюн ырхы басхан эди.)

Болсада бир-бир уста къаячыланы къадарлары жарсыулу болгъанды. Жаппуланы Исмайыл, 35 жылда Минги таугъа жыйын бла кетип, ажымлы ёледи. Жаппуланы Сейитни бла аны жашы Омарны 41 жыл декабрь айында тутадыла. Сейитни тамата жашы Газот урушда болгъанына да къарамай. Немислиле бу тийрелеге жууукълаша башлагъанларында, ала тургъан тюрмени Каспий тенгиз тийресине кёчюредиле.

Анда бара тургъан жеринде Сейит къарыусуз болады да, солдатла муну арбагъа миндиредиле. Тутмакъла алгъа кетедиле, арба уа артда къалады. Омар атасына, ызына бурулуп, къарай-къарай барады. Арба тынчдан-тынч келе, къарап кёрмезча къарангыда жутулады. Ингир ала тутмакъла солургъа олтургъан жерге арба да жетеди. Алай Сейит анда жокъ эди. Омар, аны кёргенден сора, асыры къыйналгъандан, ол кече окъуна жюреги жарылып ёлгенди.

Сейитни уа солдатла, артха къалдырып, кечикдирип, ёлтюрюп къойгъандыла. Къартланы, къарыусузланы алай эте баргъандыла. Аны къарындашы Таукай да айтылгъан къаячыладан бири эди. Минги таугъа кёп адамны чыгъаргъанды. Азияны къыйынлыкъларын да сынап, андан да сау-саламат къайтып, 96 жыл жашап ёлгенди.

Тилланы Юсюп да бек эрттеден бери жол уста эди. Жюзле бла адамлагъа Элбрусха жол кёргюзтгенди. Малкъар тауланы ариулукълары бла шагъырей этгенди. Аны кесин, къарындашын, эгечин да тутадыла. Бираздан эгечин эркин этедиле. Ол артда кёчгюнчюлюкде, Къазахстанда ауушханды. Къарындашладан а бири да сау къайтмайды.

Хаджиланы Хасанны да эки кере окъуна тутхан эдиле. Азияны да сынагъанды. Андан къайтхандан сора Тырнауузда жашап тургъанды. Анда ёлгенди. Хажиланы Чотай да кёчгюнчюлюкню сынагъанды. Бери келгенден сора, ол да Тырнауузда жашап тургъанды. Анда ауушханды. Эки жашы къалгъанды.

Толгъур улу Ибрагим да кёп жыйынны чыгъаргъанды Минги таугъа. Аны бла баргъанладан бир адам да ачымагъанды. Ол 1942 жылда урушха кетеди. Андан а къайтмайды. Къатыны, къызы бар эдиле. Юй бийчеси Ибрагимни урушха ашырып келген кюн ауруп, андан иги болмай ёледи. Къызы Нальчикде жашайды.

Къышда Минги таугъа чыкъгъан жашланы къадарлары алай болгъанды. Алгъа сыйладыла, бийикге кётюрдюле. Ызы бла уа къаядан энишге атханлай этдиле.

Ол жыл аладан сора да Минги таугъа жети таулу къыз чыгъадыла. Ала быладыла: Хажиланы Сейитни къызы Гезам, Залийханланы Танайны къызы Эрзуан, Залийханланы Ахматны къызы Кизий, Хажиланы Дауутну къызы Абидат, Хажиланы Чукайны къызы Жюзюм, Байдаланы Зекерияны къызы Таужан. Жарсыугъа, жетинчилерини атын тохташдыралмагъанбыз.

Башында атлары сагъынылгъан къаячыла къышда Минги таугъа, ызы бла Казбекге чыгъып, уллу жигитлик этген эдиле. Аладан сора да аллай кёп жашларыбыз болгъандыла. Аланы барын да атларын жыйышдырып, районда музейлеге салыргъа тийишли эди. Келген адамла кёре, эсде тутар эдиле.

ОСМАНЛАНЫ Хыйса

МИНГИ ТАУ. № 6 (142) ноябрь-декабрь 2008 ж. 149-151 б.